ضرورت ها و چالشهاي تغيير پايتخت در ايران

اين روزها مجددا بحث تغيير پايتخت از تهران بر سر زبانها افتاده و اين بار مقامات دولت – مشخصا وزراي كار و امور اجتماعي و كشور – اظهار نظرهاي عمدتا مثبتي نسبت به بررسي اين موضوع كرده اند. محورهاي اصلي اين موضوع عبارت است از

:
پايتخت ايران كه در تهران قرارگرفته عملا مركز تمام فعاليتها در كشور شده و همچنان براي جذب جمعيت جذابيت دارد. اين در حالي است كه تهران را مي توان به عنوان محور بعضي از فعاليتها در آينده – نظير آموزش عالي، هاي تك و توسعه فناوري هاي نوين در آينده توسعه داد، ولي به تدريج تهران را از مركزيت عام براي تمام امور كشور خارج كرد. به اين منظور مي توان تمركز رشد ساير مسائل را به خارج از تهران – در شهرهاي

گوناگون، يا به يك نقطه جديد – منتقل نمود

.
پايتخت ايران با مشكلات گوناگون – از تردد، حمل و نقل و نحوه دسترسي گرفته تا آلودگي هوا – دست به گريبان است. اين مسائل را بايد با به كار گرفتن مديران كارآمد و صرف امكانات گوناگون – نيروي انساني و تجهيزات و بودجه – حل نمود و يا حداقل تا حدي التيام داد . مسائل كنوني تهران و رشد آنها با سرعتي رخ مي دهد كه به نظر مي آيد با ترميم مشكلات تهران حتي كارآمد ترين مديران نيز نمي توانند چشم اندار توسعه پايدار را براي

آينده اين كلان شهر رقم بزنند

.
وضع جغرافيائي ايران به نحوي است كه مناطق مختلفش اقليم هاي گوناگوني دارند. داشتن كلان شهري مانند تهران كه عملا مركز سياسي، آموزشي، صنعتي، بهداشت و درمان و تجاري كل كشور باشد، نياز به جابه جا شدن گروههاي وسيعي از مردم كشور را براي رفت و آمد به تهران – يا استقرار در آن را – به دليل توسعه فعاليتهايشان الزامي مي كند. به اين ترتيب بهتر است چند كلان شهر، به جاي يك كلان شهر عمده ، داشته باشسم.
4- وضع تهران از نظر قرار گيري بيشتر بخشهاي اخيرا توسعه يافته آن در پهنه هاي خطرناك از نطر بلاياي طبيعي – زلزله و حريم گسلهاي فعال، دامنه هاي جنبا و احتمال زمين لغزش، ناپايداري و فرونشست زمين، خطر سيل و سابقه آن در تهران، مساله آب، سطحي و زير زميني و خشكسالي در بازه هاي چند ساله يا چند ده ساله-

ريسك زندگي را در تهران به تدريج بيشتر كرده است.

روند مهاجرت به تهران همچنان مطابق آخرين آمارهاي مركز آمار ايران ادامه ياقته است. نتيجه بخشي از اين موضوع، رشد حاشيه نشيني، توسعه ناامني – به ويژه در حاشيه هاي شهري و شهرهاي جديد، بزه كاري و رشد بيكاري و ساير ناهنجاري ها در تهران بزرگ است. چند فرهنگي در تهران عملا به جاي رشد فرهنگي شهر تهران، به ناهنجاري هاي فرهنگي، بي فرهنگي و ايجاد امكان براي هجوم ناهنجاري هاي شبهه فرهنگي از بيرون كشور به داخل تهران مي شود

.
رشد تهران با وضع كنوني، عملا با تخريب فضاها و بافت با هويت خانه-باغهاي گذشته همراه است. پايتختي كه

نه هويت امروزين و مدرن داشته باشد و نه هويت ديروزين و گذشته مستند، ديگر عملا پايتخت كشوري با سابقه تمدني و فرهنگي همچون ايران نمي تواند باشد

.
آلودگي هوا در تهران به نحوي است كه به ويژه در فصل سرما با تلفات نا پيداي همشهريان خردسال و كهنسال

ما و آنها كه مشكلات تنفسي دارند، همراه است. اين تلفات را ناپيدا ناميدم چرا كه بسيار از كساني كه به اين دليل عمرشان كوتاه مي شود، عملا نه خود و نه ديگران آنها را در رده تلفات ناشي از آلودگي هوا به حساب نمي اورند.
در مقابل اين چالشها و دلائل مهم ديگري كه براي لزوم توقف رشد تهران، تلاش همزمان براي قابل زيست كردن آن و در انتقال تدريجي بخشي از فعاليتها به بيرون از محدوده استان تهران وجود دارد، و همچنين لزوم يافتن چند گزينه براي پايتخت كاملا جديد – نه شهري موجود كه در نهايت به سرنوشتي مانند تهران دچار شود - اشكالات گوناگوني از سوي منتقدان اين طرح مطرح مي شود كه عمده آنها عبارتند از:
· بسياري از مشكلات تهران جاري و فوري است. فرصتي براي صرف انرژي بر روي گزينه هاي ديگر وجود ندارد. هر ميزان توان را بايد به بهبود همين شرايط موجود در تهران اختصصاص داد.
پاسخ: اين جمع بندي است كه پس از پايان جنگ تحميلي در مورد شهر تهران انجام شد. حاصل آن البته ايجاد و توسعه زير ساختهاي شهري و مدرن و همزمان رشد و توسعه بي رويه شهري، فروش تراكم و مديريت بر مبناي پول و توسعه نا متوازن شهري شد. ضمنا براورد نياز فوري و روزمره همواره با چالش فراموشي برنامه ريزي كلان مواجه است.
· مساله مسكن و نسل جديد نيازمند مسكن وجود دارد و لازم است تا دره مين تهران كنوني به توسعه و ايجاد مسكن و توسعه شهرهاي جديد پرداخت. در غير اين صورت با بحرانهاي گوناگون اجتماعي و فرهنگي مواجه خواهيم شد.
پاسخ : رشد و توسعه جمعيت نامتوازن بوده است. حتي با همين سرعت اگر رشد جمعيت صورت گيرد نمي توان به تمام نياز هاي جمعيت جواني پاسخ داد كه همواره بخشي از آنها در حال مهاجرت به تهران براي يافتن كار خواهند بود. توسعه سريع ساخت و ساز در يالهاي اخير با عدم دقت در آن همراه بوده است و به عقيده بسياري از مهندسان ساختمان، بسياري از مجتمعها و آپارتمانهاي ساخته شده جديد را از هم اكنون بايد نظير سختمانهاي فرسوده، نامقاوم و نيازمند بهسازي در نظر گرفت. ضمنا ايجاد شهرهاي جديد صرفا با لحاظ كردن نزديك بودن به تهران و نحوه و سرعت دسترسي همراه بوده است. اين نوع توسعه شهري عملا به مشكلات جمعيتي و اجتماعي تهران افزوده و در آينده اين مشكلات بيشتر نيز خواهد شد.
· در تهران كنوني زير ساختهايي نظير مترو بسيار كند رشد يافته و سرعت ايجاد آنها بايد بيشتر شود.
پاسخ: اين موضوع درست است ولي بايد در نظر داشت كه علاوه بر سرعت عمل، نيازمند مطالعه كافي هم هستيم. وقتي سرعت ايجاد مترو به نحوي باشد كه كمترين بررسي هاي لازم از ديدگاه زلزله شناسي مهندسي، تونلسازي و مكانيك سنگ و مسائل گناگون شهرسازي كمتر مورد توجه واقع شود، ايجاد مشكلات بزرگ در آينده را بايد انتظار كشيد. مشكلاتي كه امروز گره اي است كه با دست باز مي شود و نبايد با دندان باز كرد، ولي بيم آن مي رود كه فردا حتي با دندان هم باز نشود. ضمنا هر نوع توسعه نامتوازن و عدم توجه همزمان به مراكز مهم جمعيتي جديد به جذابيت بيشتر – ظاهري - تهران مي انجامد.
· براي ساكنان كنوني تهران نياز به ترميم و باز سازي بافتهاي فرسوده در محلات قديمي نيازي فوري است و انتقال پايتخت فقط به انتقال مديران از تهران مي انجامد.
پاسخ: نياز به ترميم و نوسازي بافتهاي فرسوده جدي است. منظور از انتقال پايتخت نيز رها كردن مردم و سكنان دائمي كنوني و آينده تهران نيست. بايد رشد جعيت و توسعه تهران متوقف شود تا بتوان به ايجاد امكان زندگي ايمن و متوازن براي ساكنان تهران پرداخت. انتقال بخش تصميم گير به مناطق ديگر ضرورتي است كه نمي توان به ايجاد فضاي احساسي از آن چشم پوشي نمود.
· طرح انتقال پايتخت بسيار پرهزينه و دراز مدت است و انجام آن در بازه هاي زماني كوتاه ممكن نيست و در دراز مدت نيز چيزي از مشكلات كنوني تهران كم نمي كند.
پاسخ: اين موضوع صحيحي است ولي تا كي بايد در ايران به آينده هاي نزديك و ساختن آن دلخوش باشيم؟ قرار نيست كه در فرداي اين كشور،نسلهاي بعدي نيز زيست كنند؟ ضمنا هزينه انجام چنين برنامه اي در كشورهاي به مراتب با مشكلات بيشتر از ما، نظير سريلانكا، و قزاقستان و همچنين كشورهاي سابقا همرده ما كه امروزه وضع اقتصادي بهتري دارند – مثل جمهوري كره و مالزي- كه همگي هم در قاره آسيا قراردارند انجام شده است. ضمنا كشور قزاقستان براي انتقال پايتخت به مساله احتمال يك زلزله بزرگ به عنوان يك مورد خاص و ويژه براي تصميم گيري نهايي توجه نموده است.
· تمام پهنه هاي ايران لرزه خيز است و ضمنا هرجا كه پايتخت برود، و يا در هر مكان جديد كه ساخته شود، اين مشكلات كنوني تهران در همانجا بروز خواهد كرد.
پاسخ: اولا اين سخني كاملا اشتباه است كه سهوا از زبان بعضي از كارشناسان براي نشان دادن اهميت مساله زلزله خيزي فلات ايران بيان شده است. تمام پهنه هاي ايران به يك ميزان در معرض خطر زلزله نيست. سو مديريت بيش از هر عامل طبيعي و انساني مي تواند به ادامه مشكلات بينجامد.
· شهرهاي كنوني پتانسيل پايتختي ندارند، يا حداقل مشكلاتي نظير تهران دارند يا پيدا خواهند كرد.
پاسخ: درست است، ولي هرنوع تغيير پايتخت به معني انتخاب شهري موجود در حال حاضر به عنوان پايتخت جديد به استمرار مشكلات شهري در آن نقطه مي انجامد. پايتخت جديد بايد كاملا بر اساس معيارهاي نوين در نقطه اي جديد – كه هم اكنون مسكوني نيست ، يا به عنوان شهر مهم شناخته نمي شود، تعيين محل شود.
نتيجه:با ملاحظات گوناگون جاهاي گوناگوني از ايران كمتر از خطرهاي طبيعي نظير زلزله و سيل هستند و منابع طبيعي قابل استفاده صحيح بيشتر در دسترس است – به ويژه در پهنه نوار سنندج – سيرجان (مثلا ناحيه اي در نزديكي گلپايگان يا ملاير ) مي توان ناحيه اي را كه از نظر دسترسي، آب و هوا، آب زيرزميني، امنيت و آسايش براي نسلهاي بعدي مناسب باشد انتخاب نمود و بر اساس لحاظ كردن موارد گوناگون به عنوان شاخصهاي توسعه انساني و معيارهاي توسعه پايدار، شهري براي پايتختي ايران قرن بيست ويكم طراحي كرد و ساخت. اين شهر جديد بايد مركز اداري و حكومتي و همچنين مركز علم و فناوري هاي پيشرفته و شايسته مركزيت براي غرب آسيا در آينده باشد. مديران و برنامه ريزان كارآمد بايد به كارآيند تا با شهرسازي مدرن، درنظر گرفتن معيارهاي طراحي سنتي و نمادهاي ملي و مذهبي ايران و آينده نگري از نظر ايجاد زير ساخت، همزمان با احداث شهر ، نظير مترو و فرودگاه مدرن و پيشرفته، شهري قابل سكونت و شايسته نام ايران ايجاد نمايند. ايدون باد!