نگاهي به 19 سال فعاليت و انتشار شماره 200 مجله نجوم و اهميت انتشار مجلات علمي براي ترويج علم- قسمت اول

مفدمه


در مهر ماه امسال شماره دويست مجله نجوم در پايان نوزده سالگي و ابتداي سال بيستم انتشار اين مجله روي پيشخوان دكه هاي فروش مطبوعات و كتابفروشي ها قرار گرفت. در جستجوي تاريخچه انتشار مجله نجوم به مطلبي از آقاي دكتر رضا منصوري، استاد شناخته شده كيهان شناسي دانشگاه صنعتي شريف ، و مدير مسئول و صاحب امتياز مجله نجوم، در شماره 200 مجله بر مي خوريم كه در سال 1369 به پيشنهاد دكتر توفيق حيدر زاده – كه آن زمان دانشجويي در سن سي سالگي بوده اند - به دنبال امتياز انتشار مجله نجوم رفته اند و اولين شماره به سردبيري آقاي حيدرزاده در اول شهريور 1370 منتشر شده است.






انتشار مجله تخصصي و همگاني (به ويژه در بخش خصوصي) در يك زمينه خاص از موضوعات علمي در كشور ما، و به طور كلي در تمام كشور هاي در حال توسعه ، همتي والا و تلاشي شايسته تحسين مي طلبد كه بنيانگزاران و دست اندر كاران گذشته و اكنون مجله نجوم شايسته چنين تحسيني هستند. در حافظه تاريخي اخير ما به عنوان مجلات علمي همگاني با مجله "دانشمند" آشنا هستيم كه از تاريخ اول آبان 1342 منتشر مي شود و البته با وقفه هايي ، انتشارش پيوسته بوده و در همين پائيز 1389 بايد چهل و هفتمين سال انتشارش را تبريك بگوييم. مجله ديگر كه نسل ما به در نوجواني با انتشار هر شماره آن خوشحال مي شدف مجله "دانستنيها" است كه از سال 58 منتشر شد ولي انتشارش پس از چند سال متوقف شد و از 88 به عنوان يكي از اعضاي گروه مجلات همشهري دوباره (خوشبختانه) منتشر مي شود. همچنين مجله "اطلاعات علمي" نيز از گروه نشريات وابسته به روزنامه اطلاعات در پائيز 1364 ابتدا به صورت ضميمه روزنامه و سپس به صورت مجله مستقل، ماهانه و به طور منظم در 25 سال گذشته منتشر شده است. در اين مقدمه قصد و توان نام بردن از تمام مجلات علمي حوزه عمومي و ترويجي علم در ايران را ندارم، ولي اشاره به نام اين مجلات به ما ياد آوري مي كند كه اين نوع نشريات در ايران چقدر كم تعداد هستند و البته آغاز به كار مجله اي مانند مجله نجوم (آن هم فقط در يك حوزه خاص از علم) در سال 1369 به چه عزم و اراده نياز داشت. در اين يادداشت مي كوشم تا ضمن نگاهي آغاز بيست سالگي انتشار اين مجله، به اهميت موضوعي به نام مجله نجوم و تداوم انتشار آن در دو دهه گذشته بپردازم.






1- معمولا در كشور هاي در حال توسعه، امكان تداوم و پايداري يك فعاليت جمعي (به ويژه در بخش خصوصي) در عرصه اجتماع بسيار مشكل است، به خصوص وقتي موضوع فعاليت در مورد علم و توسعه علمي كشور باشد. در مورد مجله نجوم نكته مهم ان است كه در يك موضوع خاص تخصصي منتشر مي شود – كيهان شناسي – كه اتفاقا به كليه شاخه موضوع علم فيزيك حداقل به طور مستقيم نمي پردازد. از سوي ديگر انتخاب عنوان و موضوع نجوم براي اخذ امتياز و انتشار مجله، به باور نگارنده ناشي از هوشمندي بنيانگزاران آن بوده چرا كه "جالب بودن" براي جذب مخاطب به يك رسانه – در اين مورد نوشتاري – بسيار با اهميت است. همين دليل، سبب اصلي در حفظ و گسترش مخاطبان و در نتيجه يكي از دليل هاي مهم تداوم انتشار مجله بوده است.






2- مجله نجوم در زمينه خاصي منتشر مي شود كه اتفاقا انتشار آن در تعيين مرز "علم" و "شبه علم" بسيار مهم است. همه مي دانيم كه طالع بيني سابقه بسيار زيادي در تاريخ بشر دارد و حتي امروزه نيز در ايران و كشورهاي ديگر – حتي كشور هاي پيشرفته صنعتي – بسياري از مردم هستنند كه به طالع بيني و فال گيري باور دارند. هنوز در مجله هاي مختلف سرگرمي و ... در ايران جدولها و نمودارهايي منتشر مي شود كه بخت و آينده خوانندگان متولدان ماههاي مختلف سال را بر اساس طالعشان پيشگويي ميكند! و البته هنوز هم اين نوع مطالب خرافي و بي پايه طرفدار دارد. در چنين فضايي كه شبه علم – و در اين مورد مثال كه از طالع بيني آوردم، صحيح تر است كه بنويسم: ضد علم !- نزد بعضي از مردم خواهان دارد، و البته ظاهر امر هم آن است كه اين نوع پيش گويي به كواكب و ستارگان و آسمان و اشكال موجود – يا قابل ديد – در آن مربوط است، جالب است كه مجله اي به نام نجوم و با مدير مسئولي يك استاد شناخته شده كيهان شناسي (دكتر منصوري) منتشر شود و با مردم – همان مردمي كه الزاما فارغ التحصيل رشته فيزيك و يا هيچ رشته ديگر دانشگاهي نيستند و صرفا بخشي از طبقه متوسطند كه به نجوم علاقه مند هستند – با زبان علمي درست، از دانش و روش علمي و يافته هاي نجومي روز و البته ار تاريخ علم نجوم سحن بگويد. بنابر اين در فضايي كه امكان رشد شبه علم و ضد علم در موضعي مربوط به ستارگان همچنان وجود دارد و در نشريات – و اخيرا وب سايتها- نيز تبليغ مي شود، مجله اي منتشر مي شود كه به ترويج علم به شيوه درست آن مي پردازد و راه را از چاه نشان مي دهد. يكي از اثر هاي مهم اشغال و استيلاي مغول در ايران، توسعه و گسترش طالع بيني به عنوان راهي براي پيش گويي آينده بوده است. مشهور است كه مغولان به يكي از معدود موضوعاتي كه به غير از قتل و غارت و نابودي سرزمين هاي اشغال شده خود علاقه داشتند، طالع بيني بود! در چنين شرايطي، دانشمند بزرگي چون ابو جعفر محمد بن محمد بن حسن طوسي (معروف به خواجه نصير الدين طوسي، زاده۵۸۰ خورشيدي در توس، خراسان - درگذشته ۱۱ تير ۶۵۳ خورشيدي در كاظمين ) با مغتنم شمردن همين فرصت (علاقه اشغالگران به ستارگان!)، مغولان را تشويق به فراهم كردن فرصت براي ايجاد رصد خانه كرد (ظاهرا با اين توجيه كه بالاخره حداقل فايده اين رصدخانه آن خواهد بود كه براي پيش گويي خوش يمن بودن يا بد يمن بودن جنگ هاي بعديتان از امكانات اين رصد خانه نيز مي توان بهره برد!). اين مثال جالبي است كه حتي از زمينه علاقه مردمان به شبه علم هم مي توان فرصت براي رشد علم فراهم كرد و البته در ايجاد اين فرصت بايد راه و روش درست را در مطالعه علمي – حتي اگر مردمان به قصد سرگرمي و تفريح به آن بپردازند – به آنان نشان داد.






3- مجله نجوم از زبان نوشتاري استفاده مي كند كه تقريبا براي همگان قابل فهم و دريافت است. اگر نوشتم، "تقريبا" به آن دليل است كه حتي مطلب علمي كه به قصد ترويج علم و براي مخاطب عام نوشته مي شوند نيز براي دنبال كردن نيازبه حداقل دانش از مباني آن موضوع و البته اصطلاحات مربوطه دارند. در مجله نجوم كم و بيش وضع چنين است كه در مقالاتي كه ترجمه شده و يا گزارش هاي كه با عنوان "آسمان در اين ماه" چاپ مي شوند (5 صفحه اي كه معمولا به معرفي صورتهاي فلكي در ماه پيش رو مي پردازد)، اصطلاحات علمي و مفاهيمي موجود است كه براي دركشان نياز به حداقلي از آموزش – در كلاس هاي نجوم يا مطالعه شخصي اوليه – است. ولي البته موضوعاتي كه تحت عنوان "خاطرات فضايي" يا "دست به كار شويم " (ويژه اخبار نجومي) در آن فعاليتها حال يا گذشته – با اصطلاحات كمتر علمي- توضيح داده مي شود و امكان درك عمومي تر – حتي براي كساني كه آشنايي محدودي به نجوم و واژه هاي تخصصي مربوطه دارند – فراهم است. از آنجا كه اين مجله ظاهرا به خارج از كشور نيز براي مخاطب غير فارسي زبان ارسال مي شود، در هر شماره حداقل 2 صفحه به زبان انگليسي به ارائه چكيده اي از يادداشتهاي اصلي مي پردازد كه به نظرم براي اطلاع كلي از آنچه در هر شماره آمده ، براي غير فارسي زبانان، مفيد است ولي طبيعي است كه با اين دو صفحه نمي توان به ترويج علم نجوم براي غير فارسي زبانان پرداخت كه البته هدف گردانندگان مجله نجوم نيز به باور من چنين نيست.






4- در مورد اين سوال كه : با اين همه مساله كه ما روي زمين داربم، حال ما را چه كار به آسمان و جستجو در كواكب ؟! هميشه مي توان جوابهاي گوناگوني مطرح كرد نظير اينكه : از اين مطالعات اتفاقا مي توان براي اهداف توسعه جوامع انساني و مسائل گوناگوني از مساله انرژي گرفته تا توسعه پايدار و ... بهره مستقيم گرفت، شناخت مسائل كيهان براي شناخت مسائل زمين مفيد است، از نظر ديني نيز بخشي از فرايض ديني ما مسلمانان – نظير رويت هلال ماه نو– به نجوم مربوط است، و ... ولي ضمن تائيد همه اين موارد مايلم تاكيد كنم كه اساسا توجه به علم و آموزش همگاني موضوع جالبي مثل نجوم كه كنجكاوي انسان را هميشه در تاريخ بر انگيخنه است، بهانه خوبي براي تفكر و رشد آن در جوامع انساني – از كشور هاي در حال توسعه گرفته تا كشور هاي صنعتي- است. مردم، به ويژه جوانان، اگر پس از كنجكاوي هاي اوليه عادت كنند كه تا به شيوه درست در مورد مسائل طبيعت (در اين مورد: كيهان) آموزش ببينند و سپس به مشاهده و تفكر در مورد آن مشاهدات بپردازند، در آن صورت كمك بسيار خوبي به توسعه تفكر علمي در جامعه شده و به حد زيادي مي توان هم جلوي رشد خرافات را گرفت و هم راه براي توسعه و رشد جامعه باز مي شود. نجوم از اولين شاخه هاي علم است كه دانشمندان بزرگي چون ابوريحان محمد بن احمد بيروني (زاده ۱۴ شهريور ۳۵۲ خورشيدي ، خوارزم - درگذشته ۲۲ آذر ۴۲۷ خورشيدي، غزنين) و خواجه نصير الدين طوسي براي در زمينه هاي مربوط به آن به "محاسبه و اندازه گيري" پرداختند. اتفاقات مهمي نظير "آزمايشها و مشاهدات" گاليله (گاليلئو گاليله :
Galileo Galilei
زاده: ۱۵ فوريه ۱۵۶۴ ميلادي – درگذشته: ۸ ژانويه۱۶۴۲ ميلادي) از نقطه
هاي چرخش مهم در تاريخ علم است به نحوي كه به يك انقلاب علمي تعبير مي شود. شايد اگر كنجكاوي انسانها در شناخت كيهان و آنچه در فضا مي گذرد نبود، هيچگاه زمينه براي چرخش هاي مهم در تاريخ علم و بهره گيري از اندازه گيري و مشاهده مستقيم – به جاي تخليل و تصورات داستان گونه– به سرعت توسعه نمي يافت. اين ها زمينه هايي است كه امكان خلاقيتهاي علمي بعدي و درك درست انسان از طبيعت را فراهم كرده اند و اساسا "چگونه درست انديشيدن" را براي بشر تسهيل كرده است. و اينها همان چيزهايي كه به شناخت علم و روش علمي كمك فراوان مي كند. در زمانه حاضر براي انجام فعاليت هاي علمي و پيشبرد علم بايد توجيهات زيادي در زمينه كاربرد هر موضوع فراهم كردف ولي اگر از ابتدا دانشمندان صرفا به حاصل علم (دانش و فناوري) توجه داشتند و در جستجوي پاسخ به كنجكاوي هاي خود بر نمي آمدند، آيا هرگز مي شد انتظار داشت كه كشف هاي بزرگ علمي رخ دهد . پرداختن به هجوم زمينه خوبي است كه گردانندگان مجله نجوم براي ترويج علم و زمينه سازي براي تفكر علمي انتخاب كرده اند.