زلزله و مانور سراسري

این روزها پژوهشگاه ما برای برگزاری هشتمین مانور سراسری زلزله و ایمنی آماده می شود. این مانور در مدارس کشور و به صورت سراسری برنامه ریزی شده و هر ساله در همین تاریخ برگزار می شود. به همین دلیل میزان مطالبی که در مورد زلزله و اهمیت توجه به ریسک آن این روزها مطرح می شود در رسانه ها نیز افزایش می یابد. البته معتقدم که یک ارزیابی کیفی و بررسی میزان و بازخورد میزان تاثیر این برنامه ها به صورت واقع گرایانه بود.
معمولا برای چنین مناسبت هائی یک سری سوال - شاید بعضا تکراری- مطرح شود. که عبارتند از:
زلزله به چه دلیل رخ می دهد؟ به دلایل مختلف، از جمله آزاد شدن ناگهانی انرژی جمع شدن در پهنه های گسله فعال - موردی که بیشتر زلزله های دنیا از آن نوع است و اکثر زلزله های ایران هم به همین دلیل رخ می دهند - وجود انفجارات آتشفشانی - در مناطقی که آتشفشان فعال وجود دارد - و همچنین برخورد شهاب سنگها به زمین و رخداد انفجارات مصنوعی به دلایل مختلف. همانطور که ذکر شد زلزله های فلات ایران عمدتا به دلیل جنبا شدن و گسیختگی در پهنه های گسله فعال در مناطق مختلف ایران رخ می دهند.
به همین دلیل انواع زلزله ها را هم می توان به زلزله های زمین ساختی- که بیشتر زلزله های ایران و به ویژه زلزله های مخرب از آن نوع هستند- و زلزله های آتشفشانی و زلزله های مصنوعی و زلزهای در اثر برخورد شهاب سنگی بیان نمود.
برای زلزله شناسی علاوه بر فایده های گوناگونی که از بررسی زلزله ها حاصل می شود - مثل شناخت پوسته زمین و ساختار زمین و همچنین تغییر لایه ها و شناخت ناپیوستگی های گوناگون در اعمال زمین و اکتشاف منابع و ذخایر معدنی و تشخیص منبع لرزه ها و ... - شاید هدفی مهمتر از پیش بینی احتمال رخداد یک زلزله بزرگ - اندازه، مکان و زمانش- وجود نداشت باشد. به همین دلیل است که شناخت مکان گسلها و محل های خطرناک از نظر گسیختگی و رخداد زمینلرزه های مخرب بر مبنای روشهای گوناگون زمینساخت جنبا اهمیت خاصی دارد. همچنین تلاش فوق العاده ای انجام می شود تا بر اساس روشهای آماری و داده های کاتالوگ زمینلرزه ها به براورد احتمالی رخداد زلزله ها در بازه های زمانی کوتاه پیدا کنند.
برای پیش بینی زلزله از روشهای مختلفی استفاده می شود، که بر مبنای شناخت پیش نشانگر های گوناگون بنا شده اند. به همین دلیل برای پیش بینی زلزله معمولا جستجو می کنند تا ببیند که ایا تغییراتی در زمین - بر مبنای تغییر شاخصه های گوناگون قبل از زلزله از قبیل تغییر در آب ، خاک و هوا- رخ داده است یا خیر. اگر چنین نشانه هایی از تغییرات قابل پیجوئی باشد، آنگاه دانشمندان تلاش می کنند نحوه وقوع آن رخداد را بررسی و مدلی ایجاد کنند. این مدل بر اساس اطلاعات و نحوه رخداد زلزله های گذشته و نحوه تغییرات پیش نشانگرها، فرض می کند که اگر مجددا چنین تغییراتی رخ دهد، پس احتمالا مثل دفعات قبل می توان انتظار داشت که این بار هم زلزله ای مشابه رخ دهد.
حال این سوال ایجا می شود که پس چرا تاکنون اکثر موارد پیش بینی زلزله های بزرگ ناموفق بوده است. دلیل آن است که همواره به دلیل کمبود داده ها و یا شناخت ناکافی از طبیعت امکان ایجاد مدل و تصویری نزدیک به واقع - به آنچه که در زلزله ها و پیش از آنها در زمین رخ می دهد - به سختی امکان پذیر است.
بنابر این راه صحیح کدام است؟ راه صحیح تلاش برای افزایش ایمنی است و کاهش آسیب پذیری در مقابل زلزله. آنچه که تاکنون در کشور انجام شده در همین جهت بوده است ولی لازم است که توان و تلاش صرف شده در جهت ماموریت های خاص - تعریف شده به صورت مشخص - سازماندهی شوند. از سوی دیگر بخشی از تلاش نیز باید به جلوگیری از فعالیتهایی که به افزایش آیب پذیری می انجامد بپردازیم. وقتی ساخت و ساز در بدترین مناطق ممکن در فرادیواره گسل شمال تهران و گسل شمال تبریز و همچنین در مناطقی که از نظر سیب بسیار ناپایدارند انجام می شود، در آنصورت باید انتظار داشت که با استقرار جمعیت در این شهرکهای حاشیه ای جدید، هرچه بیشتر ریسک و آسیب پذیری افزایش یابد. به این معنی که مردم بیشتری در معرض خطرهای بالقوه و بالفعل قرار می گیرند.
در بعضی از مناطق در حاشیه شمالی شهر تهران که ارزش زمین و مسکن در آنها بسیار بالاست، تا کنار دامنه های شمالی شهر و حتی بر روی آنها ساخت آپارتمان انجام شده و هم اکنون نیز ادامه دارد.