آيا زمينلرزه اي ويرانگر در تهران 14 سال است كه به تعويق افتاده؟

دیروز در بررسی مطالبی که رسانه ها در مورد زلزله روز شنبه با بزرگای ۴ در جنوب شرق تهران منتشر کرده بودند، به مطلبی در روزنامه تهران امروز برخوردم که اشاره به دوره بازگشت ۱۵۸ ساله برای زلزله ویرانگر در تهران می کرد و اینکه با توجه به اینکه هم اکنون ۱۷۲ سال از آخرین زلزله در تهران گذشته، بنابراین ۱۴ سال پیش باید زلزله ای ویرانگر رخ می داد و تا کنون تاخیرداشته است.
این موضوع که به کرات در گفتار های رسانه ای مطرح می شود البته به قصد بیان وضع خطرناک تهران از نظر لرزه خیزی است که هدف و قصد درستی است ولی باید توجه کنیم که برای رسیدن به یک مقصود درست، به گفتارهای آشفته از نظر اطلاعات علمی و شبه علمی روی نیاوریم. چراکه :
- در بررسی بازگشت رخداد زمینلرزه ها در روشهای آماری معمولا گروهی از زمینلرزه ها که در یک گستره بزرگ رخ داده اند در مطالعات احتمالی مورد تحلیل واقع می شوند. در این روشها معمولا مشخص نمی شود که کدام زمینلرزه به کدام گسل خاص مربوط است. بنابراین محصول چنین مطالعه ای نیز به کل آن منطقه قابل اطلاق است و نه به گسل خاص. بیشترکارهایی که تاکنون در گستره تهران انجام شده است از همین نوع بررسی های ناحیه بوده اند که البته به ضرورت انجام مطالعه ، و همچنین به دلیل عدم دسترسی به اطلاعاتی دقیقتر و پژوهشهای مفصلتر ، صورت گرفته اند.
- در مورد منطقه تهران جز در مورد گسل کهریزک و گسل شمال تهران که بررسی های محدودی بر روی یک نقطه از هریک از این گسلها با استفاده از روشهای دیرینه لرزه شناسی توسط همکاران ما در پژوهشگاه و سازمان زمین شناسی کشور - از سال ۱۳۷۴ تا کنون - انجام شده است، هیچ بررسی تکمیلی و بیشتری بروی همین گسلها و یا گسلهای دیگر گستره تهران انجام نشده. بنابراین در مورد همین گسلها نیز نمی توان مشخص کرد که دوره بازگشت زمینلرزه ای با بزرگای خاص بر روی هر یک از قطعات آنها چقدر است.
- در مورد آخرین زلزله ای که در تهران در ۱۷۲ سال پیش حس شده معمولا به زمینلرزه بیست و هفت مارس ۱۸۳۰ دماوند شمیرانات با بزرگای تخمینی حدود ۷.۰ در منطقه شمال شرق تهران اشاره می شود که در دماوند، شمیرانات و جاجرود احساس شده و خسارتهای نیز داشته است. در مورد این زلزله مشخص نشده که کدام گسل را می توان به عنوان گسل مسبب معرفی کرد، ولی احتمال می رود که گسل مشا مسب آن باشد - با توجه به محدوده گستره مهلرزه ای آن - و یا شاید بتوان آن را به گسل شمال تهران مربوط دانست. این زلزله درتهران آنروز به شدت احساس شده و خساراتی داشته است ولی آنچه از گزارشهای تاریخی مربوط به دوره تاریخی مزبور بر می آید موجب ویرانی کامل شهر تهران نشدهاست. حال چگونه می توان مبدا و شروع یک نبود لرزه ای را برای شهر تهران را همین زمینلرزه دانست؟ و بر این اساس چگونه می توان عنوان کرد که به دلیل براورد دوره بازگشت حدود ۱۵۰ سال برای بزرگای ۷.۰ در کل گستره تهران - و نه الزاما گسل شمال تهران یا مشا و یا قطعه مشخصی از آنها - مثلا ۱۴ سال است که زمینلرزه ای ویرانگر به تاخیر افتاده است؟
- لازم است تا بر روی هر یک از گسلهای محدوده تهران - و البته تمام مناطق شهری در فلات ایران - به تدریج و با سرمایه گذاری مناسب - بررسی های دیرینه لرزه شناسی و باستان لرزه شناسی انجام شود تا برای هر گسل - و بر روی هر قطعه مشخص از آن- با استناد به داده های دقیق بتوان از حداکثر توان لرزه زایی و دوره بازگشت مربوطه صحبت کرد.
- به این ترتیب است که می توان در مورد شهر تهران عنوان کرد که مثلا در مورد گسل شمال تهران در قطعه ای مشخص از آن ، بیشینه توان لرزه زایی چقدر است و چه دوره بازگشتی دارد و با توچه به آخرین رخداد زمینلرزه در تاریخی مشخص، بتوان عنوان نمود که این زمینلرزه - که می تواند ویرانگر هم باشد - چقدر احتمال - کم یا زیاد - برای وقوع دارد.
- حتی در چنین صورتی هم باید از احتمال وقوع سخن گفت و چه بسا زمینلرزه ها با تاخیر یا تعجیل بر روی قطعه مشخصی از گسل رخ دهند. اینطور نیست که بتوان گفت که زمینلرزه ای با بزرگای مشخص دقیقا در تاریخی مشخص، با روز و ماه و سال دقیق، باید رخ دهد - یا باید رخ می داد - و هم اکنون چند سال است که به تاخیر افتاده. ولی به هر حال با روندی که توضیح دادم حداقل به طور مستند در مورد هر قطعه از گسل با برگای مشخص و دوره بازگشتی معلوم می توان سخن گفت.
- با این روند نمی توان گفت که ۱۴ سال است که زمینلرزه ای ویرانگر در تهران به تاخیر یا تعویق افتاده است. چه بسا زمینلرزه ای ویرانگر و با اندازه ای بیش از آنچه که در روشهای آماری تا کنون بدست آمده است دوره طولانی تر از آنجه که در اینگونه گفتارهای رسانه ای فکر می کنیم به تعویق افتاده باشد.به باور من با شواهد نوزمینساختی می توان نشان داد که پتانسیل زمینلرزه ای بیشینه در محدوده شهری تهران بیش از آنچه است.که تا کنون در بررسی های احتمالی یافته شده. ضمنا در این نوع تحلیل حتما باید عنوان شود که در مورد کدام گسل و کدام قطعه از آن و با کدام بیشینه بزرگای براورد شده صحبت می کنیم و و دوره بازگشت مربوط به آن قطعه از گسل و برای آن بزرگای مشخص چقدر است.
در نهایت تاکید می کنم که مطالب و اطلاعات علمی را باید با استدلال و شفافیت و روش علمی بیان کرد و با به هم آمیختن چند تکه از اطلاعات ناقص ممکن از به ورطه شبه علم بیافیم که در آن صورت کمکی به درک درست موضوع نخواهد شد. ضمن آنکه تمام آنچه که در فوق بیان شد با سرمایه گذاری مناسب بر روی پروژه های پژوهشی در یک بازه زمانی مشخص قابل انجام است و روشهای آن نیز با دانش کنونی بشر و امکانات و اطلاعات موجود درگستره تهران و بهره گیری از روشهای دیرینه لرزه شناسی و باستان لرزه شناسی و اندازه گیری های دقیق نوزمینساختی و ریخت زمینساختی شناخته شده هستند.