مرور سال 90 از دیدگاه علم و فناوری

1- سال 1390 با پیامد های زمینلرزه 20 اسفند 1389 توهوکو – سندای ژاپن و پیامد های خبری آن در سطح دنیا آغاز شد. این زمینلرزه در ساعت ۱۴:۴۶ روز جمعه ۱۱ مارس ۲۰۱۱- ۲۰ اسفند ۸۹- به وقت محلی با بزرگای.۹ در ۱۲۵ کیلومتری شرق ساحل هونشو ژاپن را به لرزه درآورد. و بر اساس آمار رسمی با بیش از 14755 کشته ، 5279 مجروح و 10706 ناپدید و تخریب یا آسیب به 125 هزار ساختمان و 4.4 میلیون ساختمان که با قطع برق و 1.5 میلیون ساختمان که با قطع آب مواجه شدند، مهمترین رویداد های مخرب لرزه ای تا کنون در ابتدای سده بیست و یکم در دنیای پیشرفته صنعتی بود. وقوع انفجار و تخریب نیروگاه هسته ای فکوشیمای شماره 1 (فوکوشیما دائیچی) –که در نهایت در سطح خرابی 7 از 7 و مشابه فاجعه نیروگاه هسته ای چرنوبیل در 26 آوریل 1986 -و آلودگی رادیو اکتیو در محدوده نیروگاه و آسیب های وارده به محیط زیست و همچنین مشکلات ایجاد شده ، از مسائل مهم وابسته به این زلزله بود. در اثر وقوع سونامی در روز های اول 9500 نفر در شهر ساحلی مینامی سانریکو گم شدند و اجساد حدود بیست درصد از نا پدید شدگان در ماه بعد از رخداد یافته شده و بیشتر نیز همچنان در شمار ناپدید شدگان باقی ماندند. ژاپن کشوری است که 55 رآکتور هسته ای دارد. اولین نیروگاه هسته ای ژاپن به کمک شرکت های انگلیسی در سال 1973 آغاز به کار کرد و سپس با کمک فناوری ایالات متحده این نیروگاهها در ژاپن توسعه یافت. هر چهار رآکتور نیورگاه فوکوشیمای شماره یک دچار انفجار شد، البته راکتور شماره 3 در این نیروگاه آسیب بیشتری دید و آلودگی گسترده تر و عمیقتری –به دلیل ذوب شدن میله های سوخت داخل رآکتور و آلودگی محیط به پلوتونیوم به دلیل این سانحه- به جای گذاشت. شرکت نگهداری و بهربرداری از نیروگاه فوکوشیما ، شرکت برق توکیو
TEPCO بود که در گزاشهای بعد از سانحه متهم به سو مدیریت و عدم اطلاع رسانی به موقع شد.
علاوه بر این در گزارشها آمده بود که مقرر شده بود که نیروگاه هسته ای فوکوشیما دائیچی در تاریخ اول فوریه 2011 به حالت خاموش-ایمن از رده خارج شود که ظاهرا به دلیل مسائل اقتصادی و ترس از ضررهای مالی حاصله شرکت تپکو از این کار اجتناب کرده بود. به هر حال در هنگام زمینلرزه و به طور خودکار نیروگاه فوکوشیما دائیچی و یازده نیروگاه دیگر ژاپن به حالت خاموش-ایمن درآمدند که به دلیل از کار افتادن سامانه های خنک کننده رآکتور های این نیروگاه، یکی پس از دیگری دچار انفجار شده و مساله ای مهم و خبر ساز ایجاد کردند. به دلیل الودگی های ایجاد شده، دولت ژاپن جمعیت 140 هزار نفری ساکن در محدوده 20 کیلومتری اطراف نیروگاه را تخلیه نمود و به مردم برای تردد در شعاع 30 کیلومتری آن هشدار داد. براورد های وزارت انرژی ایالات متحده در اوایل اردیبهشت ماه 90 نشان داد که محدوده تحت تاثیر آلودگی در این زلزله می تواند تا گستره 80 شعاع کیلومتری اطراف نیروگاه فوکوشیمای دائیچی در نظر گرفته شود.
2- تبعات داخلی و جهانی انفجار در نیروگاه هسته ای فوکوشیما: در پیانفجار در نیروگاه هسته ای فوکوشیما دائیچی ،موج جدیدی بر علیه توسعه نیروگاههای هسته ای در ژاپن و سایر نواحی لرزه خیز جهان برخواست. این سوال مهم مطرح شد که چرا کشوری 127 میلیونی که در معرض رخداد زمینلرزه ای با بزرگای 9.0 می تواند باشد، باید 55 رآکتور هسته ای داشته باشد؟ از سوی دیگر در عرصه بین المللی نیز ، دو هفته بعد از زلزله توهوکو، سندای ژاپن و وقوع فاجعه هسته ای فوکوشیما، حزب طرفدار محیط زیست آلمان که از برنامه های اصیلش مخالفت با 17 رآکتور هسته ای این کشور (و به ویژه تمرکز تبلیغاتی بر مساله انفجار های نیروگاه هسته ای فوکوشیما در ژاپن ) و طرفداری از برنامه های زیست محیطی است، در ایالت بادن که در طی 58 سال گذشته به طور سنتی در اختیار حزب محافظه کار دمکرات مسیحی
–CDU-
بود، به پیروزی رسید. خانم مرکل صدر اعظم آلمان پس از این شکست در انتخابات محلی ، اعلام کرد که دولت آلمان برنامه ای راهبردی را دنبال می کند تا ظرف 11 سال – تا سال 2022- آلمان منابع انرژی های پاک و تجدید پذیر و سازگار با محیط زیست را به طور کامل جایگزین انرژی هسته ای در این کشور کند و استفاده از انرژی هسته ای برای تولید انرژی –در نیروگاههای هسته ای- را متوقف خواهد کرد. یاد آور می شود که آلمان با استقرار 21164 توربین بادی و تولید 26 گیگا وات برق از این طریق در صدر کشورهای جهان در استفاده از انرژی باد به عنوان یک منبع تجدید پذیر انرژی قرار دارد و بیش از 90 هزار آلمانی در صنعت انرژی بادی این کشور کار می کنند. در طی سال 2010 کشور های آلمان و اسپانیا در اتحادیه اروپا در صدر کشور های اروپایی قرار داشتند که ظرفیت استفاده از انرژی باد خود را افزایش دادند. در اطراف ایران نیز نيروگاه هسته‌يي كراچي پاكستان (در حدود 600 كيلومتري خاك ايران) و نيروگاه هسته‌يي متسامور ارمنستان(در حدود 50 كيلومتري خاك ايران) و در نزديكي كانون زلزله 1988 اسپيتك در صورت وقوع زلزله‌هاي مهيب مي تواند خطرات و آسيب هاي جبران ناپذيري براي ايران داشته باشد و خصوصا از آنجا كه نيروگاه هسته‌يي متسامور سابقا از رده خارج و دوباره به دليل كمبود انرژي راه اندازي شده است. چه بسا لازم باشد برای تعطیلی این نیروگاه و بردن آن ابتدا به وضع ایمن-خاموش و سپس توقف کامل فعالیت آن
(decommisioning)
، برای تامین انرژی جایگزین در منطقه و برای این کشور باید برنامه ای کلان، راهبردی و دراز مدت با همکاری همه کشور های منطقه تدارک دید.
3- بحث انرژی های تجدید پذیر در ایران: از نظر تامين منابع مالي از طريق استخراج و فروش نفت و از نظر تامين انرژي از همين طريق - بر مبناي نفت - و از طريق سد سازي در ايران موانع براي توسعه پايدار جدي به نظر مي رسد. علاوه بر پيشرفتهاي خوبي كه در چندين دهه اخير در توسعه منابع انرژي ايران حاصل شده، با فروش منابع زير زميني به صورت منابع خام (که با تحریمهای نیمه دوم سال محدودیت هایی نیز برای فروش نفت در این سال تشدید شد که در آینده نیزوجود خواهد داشت) و با تحديد منابع آبي منابع آبي داخلي - مثل درياچه اروميه- عملا سلامتي انسان و محيط زيست هر دو در معرض خطر جدي قرار گرفته است. همزمان با احداث نيروگاهها و مصرف انرژي به صورت غير بهينه، با افزودن گار سي.او.۲ و افزون شدن ريز گرد ها در هواي ايران و احتمال پخش شدن نمك هاي رسوب شده در بخش خشك شده درياچه اروميه در هواي ايران (که در ماههای تابستان 90 خبر خشک شدن آن خبر مهم رسانه های ایران بود)، و از بين بردن باغها و فضاهاي شهري به بهانه احداث ساختمانهاي جديد و انبوه سازي، و در نهايت با توسعه كند حمل و نقل عمومي، و همزمان ايجاد بي رويه جاده در منابع طبيعي و پاركهاي حياط وحش ايران كه به تنوع زيستي ايران را در چند دهه اخير به شدت خسارت زده و افزايش آلاينده ها در هواي ايران - به ويژه در شهر هاي بزرگ و كلانشهر ها-، روندي مخرب براي محيط زيست ايران ايجاد كرده است. اين شرايط براي آينده ايران و در افق ده ساله بعدي مساله اي چالش برانگيز از ديد اكولوژيك خواهد بود. به ويژه اگر با برنامه ريزي حساب شده روي اصلاح اين مسير سرمايه گذاري جدي نكنيم، براي آينده فرزندانمان بايد به طور جدي نگران بود. در سالهاي اخير احداث نيروگاه بادي منجيل و رشد استفاده از انرژي خورشيدي كه به ويژه در شهر تهران توسعه مناسبي در فضاي پارك هاي شهرنشان مي دهد، اينها نشانه هايي است كه به همراه احداث و توسعه قطارهاي شهري - مترو - براي شهر هاي بزرگ ايران مي تواند چشم انداز مثبت براي توسعه پايدار را براي ايران ايجاد كند. اتكاي همچنان جدي و ادامه دار اقتصاد ايران به نفت و توسعه بي رويه منابع انرژي هيدروكربوري چالش هايي است كه مي تواند در مقابل اين روند مانع ايجاد كند.
4-
سال 1390 با درگذشت استیو جابز
Steve Jobs
پنجاه و شش ساله ، بنیانگزار و مدیرعامل سابق شرکت اپل (در روز 14 مهر 90) در تاریخ فناوری های نوین به ویژه فناوری اطلاعات به یاد خواهد ماند. معرفی نسل جدید تلفن همراه (تمام لمسی، هوشمند و ...)و لوح رایانه ها ( تبلت ها) و بسیاری نوآوری های دیگر همگی از نوآوری های عرضه شده از سوی استیو جایز و شرکتش به دنیای امروز بود. شتاب برای نوآوری در جوامع کنونی، پژوهش در زمینه های ارتباط بین عرصه های علم، فناوری، جامعه و طبیعت را ضروری کرده است، چرا که جوامع امروزی مصداق هایی از جامعه فناورانه
–Technological Societies
– را در تمام ابعاد نشان می دهند.
5- از اولين گوشي موبايل توسط دكتر مارتين كوپر در سال 1973 از شركت موتورولا در ايالات متحده با وزن 2 كيلوگرم رو نمايي شد تا گوشی های هوشمند امروزی راهی طولانی در زمانی نسبتا کوتاه – در حدود 4 دهه اتفاق ل 1983 طی شده است، به نحوي كه آمار مشتركين در اين دوره از 12.4 ميليون به 4.6 ميليارد در سال 2011 در دنيا افزايش يافت. بديهي است كه بعضي مشتركين در دنيا همزمان از چند اشتراك محتلف استفاده مي كنند، و بنابراين الزاما اين آمار به معني 4.6 ميليارد دارنده و كاربر تلفن همراه در جهان نيست. تلفن همراه در سالهاي اخير در شرايط اضطراري مختلفي به داد مردمان رسيده است. از هواپيمايي كه در اوايل دهه هشتاد شمسي در بيابانهاي نزديك اصفهان فرود اضطراري كرد و خلبان با استفاده از موبايل يكي از مسافران از واقعه خبر داد تا امداگران برسند، تا وقايع مختلف سيل كه در بالا دست رودخانه ها كشاورزان و دامداران كه گوشي موبايل به همراه داشته اند، پيشاپيش، مردمان ساكن در روستاهاي پائين دست را خبر كرده اند تا مسير سيلاب را ترك كنند و تا به دام افتادگان زیر آوارهای زمینلرزه اول آبانماه 1390 وان ترکیه – بزرگای 7.2- که با استفاده از موبايل از موقعيت خود خبر دادند و به راهنمایی نیروهای امدادی پرداختند. همگي از نقش نجات بخش گوشي موبايل در زندگي امروز ما خبر مي دهد. البته در سالهاي اخير با افزوده شدن فناوري هاي جديد به گوشي هاي تلفن هوشمند، نظير سامانه هاي تعيين موقعيت و همچنين ارائه هاي همزمان عكسها و تصوير هاي سه بعدي ماهواره اي از هر نفطه از جهان، به ويژه از موقعيتي كه دارنده گوشي همراه در آن ساكن است، و همچنين استفاده از اينترنت و كنترل اي ميل به صورت لحظه به لحظه امكان هاي جديد و بي نظيري در اختيار بشر قرار گرفته است و به طور مستقيم و غير مستقيم امكانات بيشتري در توسعه در زندگي انسان فراهم شده است. علاوه بر فناوري جي.پي.اس.، حسگر هاي لرزه اي و شتابنگاري در حال افزوده شدن به گوشي هاي تلفن همراه هوشمند براي توسعه سامانه هاي هشدار پيش هنگام زلزله و سونامي است.
6- موضوعاتي از قبل اخلاق علمي، اخلاق پژوهشي و اخلاق حرفه اي، همچنين بحثهاي نسبتاً جديدي نظير بزرگ طرحها (مگا پروژه ها)، لزوم و نحوه توسعه شركتهاي دانش بنيان (كه قانون آن خوشبختانه در مجلس مصوب شده است ولي هنوز آيين نامه اجرايي آن ابلاغ نشده است) با توجه به لزوم توسعه اقتصاد دانش بنيان و مساله اشتغال فارغ التحصيلان و مقابله با مهاجرت غير طبيعي نخبگان و بحثهاي مربوط به ترويج و همگاني كردن علم (براي آشنا كردن عموم مردم با اهميت علم و توسعه تفكر علمي در كشور و علم محور كردن تصميمات در سطح جامعه) از مواردي است كه در طي سال گذشته ، براي پژوهشگران حرفه اي و متخصص، معمولا به عنوان دغدغه و موضوع اصلي و محوري مطرح بود و همچنان در سال 91 نیز انتظار می رود از دغدغه های جامعه پژوهشگران کشور باشد.