گذر ذهره و گذر ما در زمان

روز 17 خرداد 1391 از زمان طلوع خورشید  درساعت 5:49 بامداد به وقت تهران، امکان رصد گذر سیاره زهره از مقابل خورشید در کشور ما امکان پذیر شد. برنامه هایی که در این مورد در ایران اجرا شد به نوعی نماد میزان توجه به علم در کشور ماست. خوشبختانه شبکه 4 تلویزیون با پوشش کامل این برنامه به  پخش زنده و ابتکار جالب بردن استودیو برنامه زنده به کاخ شمس العماره  پرداخت، محلی که عبدالقفار نجم الدوله  معلم ریاضی دالفنون به همراه منجمانی که از برلین آمده بودند و با حضور پدرش – ملا محمد اصفهانی ، که او نیز معلم ریاضی بود- با تلسکوپی که با از فرنگ آورده بودند "عبور زهره را از روی قرص آفتاب" در تاریخ 14 آذر 1261 شمسی ( 5 دسامبر 1882 میلادی) رصد کردند.

سیاره ناهید (زهره) به ترتیب فاصله از خورشید، دومین سیاره منظومه شمسی بعد از عطارد (تیر)است.  این سیاره نزدیک‌ترین سیاره به زمین  و بعد از ماه، درخشان‌ترین جرم آسمانی قابل رویت در شب است. ضمنا زهره داغ‌ترین سیاره در منظومه شمسی است وجو ضخیم و غلیظ آن موجب میشود که دیدن سطح آن از طریق رصد، دشوار باشد.

نکته جالب در مورد گذر ذهره از مقابل خورشید آن است که در تناوب های زمانی  8 سال ، 122 سال، 8 سال، 105 سال، به ترتیب، تکرار می شود . بنابر این گذر های قبلی از سده نهم میلادی به بعد به ترتیب در سال های 875، 883، 1005، 1013 (که همان گذری است که ابن سینا دانشمند بزرگ ایرانی در 999 سال قبل آن را رصد کرده و در کتاب شفا به آن اشاره کرده است: "من زهره را مثل خالی بر صفحه خورشید دیده‌ام " و این احتمالا اولین رصد گزارش شده از سوی یک دانشمند در تاریخ علم است)، 1118، 1126، 1248، 1256، 1361، 1369 (که اولین رصد توسط یک دانشمند غربی ، جرمیا هوروک –منجم انگلیسی انجام شد)،  1518، 1526، 1631، 1639، 1761، 1769، 1874، 1882 (که گذر رصد شده در زمان ناصرالدین شاه قاجار در کاخ شمس العماره در تهران است)، 2004 (19 خرداد 1383) و  2012 بوده است. به این ترتیب گذر های بعدی به ترتیب در سالهای 2117 و 2125م رخ خواهد داد. نکته جالب آنکه به تناوب دو گذری که در فاصله 8 سال رخ داده اند در ماه خرداد (ژوئن) و پس از طی بازه زمانی 105 یا 122 ساله در ماه آذر (دسامبر) واقع شده است. مثلا دو گذر 2004 و 2012 هر دو در ماه خرداد و دو گذر 1874  و 1882 هر دو در ماه آذر (دسامبر) بوده است. در بعضی از کتابها و وب سایتهای فارسی به اولین رصد احتمالا توسط فارابی دانشمند بزرگ ایرانی اشاره کرده اند ولی از آنجا که فارابی در سال 872م متولد شده و در سال 950 میلادی درگذشته است، و در زمانی که او میزیسته دو گذر 875 و 883 میلادی رخ داده که با در نظر گرفتن سال تولد فارابی، در گذر اول فارابی احتمالا 3 ساله و در گذر دوم یازده ساله بوده است، که به نظر نمی رسد وی  حتی در گذر دوم در سن و شرایط مشاهدات علمی نجومی بوده باشد.

آنچه در مورد گذر زهر توجه علاقمندان به علم و ترویج آن را بسیار به خود مشغول کرد میزان دسترسی دانشمندان در زمان حاضر به امکانات رصدی پیشرفته در کشور ماست. پروژه رصد خانه ملی ایران که در سال 1377 در شورای پژوهشهای علمی کشور مصوب شده و عملیات اجرایی آن از سال 1385 از سوی پژوهشگاه دانشهای بنیادی دنبال میشود همچنان در مراحل اجرایی دنبال میشود و ما هنوز رصدخانه ملی نداریم. اولین کوشش ها برای ساخت رصدخانه ملی در حدود 135 سال قبل در  سال 1877 میلادی توسط میرزا محمود خان قمی – مشاورالملک – که از اولین محصیل اعزامی به فرنگ در زمان ناصری و از اولین ایرانیان فارغ التحصیل از رصدخانه پاریس بود، انجام شد.

وی تلاش هاي فراواني براي راضي کردن شاه براي ساخت رصدخانه سلطنتي کرد. او برخي شب ها وسايل تلسکوپ هاي خود را به بالاي شمس العماره تهران مي برد و دقايقي نيز ناصرالدين شاه او را در رصد همراهی می کرد. محمودخان قمی  سعي داشت تا شاه  را به ساخت رصدخانه سلطنتی متقاعد کند. وی در یکی از این شب های رصد به شاه گفت: " ...قبله عالم مي دانند که در بلاد فرنگ اين روزها چنين بناهايي براي رصد و تتبع در احوال ثوابت و سيارات بسيار مي سازند و آن را مايه فخر و جاه خود و مملکتشان مي دانند و نام شاهان خود را بر آن مي گذارند. جان نثار تقاضا دارم از خزانه دولت عليه مبلغي در اختيار اين چاکر قرار دهيد تا با آن رصدخانه اي در نزديکي دارالخلافه طهران بنا کنم و ادوات و اسباب جديده رصد را به ايران آورم و جمعي را براي کار در آن تربيت کنم. تا با نام ميمون اثر سلطنت شما مزين شود و ما نيز به کار تحقيق بپردازيم و از کار در رصدخانه سلطنتي ناصري به خود بباليم ... شايسته شان و منزلت قدر قدرت ما نيست که در بلاد او از ابزار و وسايل تحقيق چيزي از بلاد ديگر باشد...."
و شاه در پاسخ گفت:
"..مشاورالملک!، شما هنوز جوانيد و خام، تازه از فرنگ برگشته ايد و دماغتان هواي بلاد اجنبي دارد. في الحال به شما مي گوييم که در تدبير مملکت نمي توان اسراف روا داشت جوان!،در کل ممالک محروسه کرور کرور خرج زمين و زمان و چاکران دربار و جماعت رعيت و سفارتخانه هاي دول بيگانه کرده ايم و هر روز جزء لعنتي از کسي نشنيده ايم. همين مانده است که به هوا بپردازيم، نه! ما را نيازي به اسباب فرنگي تفرج آسمان نيست. بدانيد که نبايد پول را خرج هوا کرد. ...!" {نقل از فریبا بایروند ثابت، از مقاله "محمود خان قمی" در وبگاه :راسخون}

واقعیت این است که امروزه بعد از 135 سال داریم می فهمیم که اتفاقا برای پیشرفت لازم است (به زبان ناصرالدین شاه)"پول را خرج هوا (!) کنیم" یعنی برای توسعه و رسیدن به جایگاهی که برای خود انتظار داریم ، حتما لازم است تا در زمینه توسعه زیر ساخت برای "مشاهده مستقیم علمی" هزینه کنیم و اجازه دهیم تا دانشمندان ما بدون احساس وابستگی دایمی به امکانات پژوهشی دنیای پیشرفته، در فرایند رصد و مشاهده علمی در ایران رشد کنند و به کسب تجربه بپردازند.

از سوی دیگر توجه فراهم کردن امکانات رصد آماتوری برای مردم در تمام کشوردر جهت  ترویج علم برای همگان از الزامات توسعه سواد علمی در کشور و از مبانی توسعه علمی و فرهنگی کشور است. خوشبختانه در رصد گذر زهره گروه های رصد آماتوری در تهران و شهرستانها بسیار فعال بودند و توجه مناسبی در حد امکانات موجود به این امر شد. برنامه آسمان شب در شبکه 4 تلویزیون هم برنامه ای زنده در حد مقدورات جالب و دیدنی برای استفاده علاقمندان از ساعت حدود 5:00 تا حدود 9:30 صبح بر روی آنتن فرستاد که امکان توجه عمومی مردم را فراهم نمود.

این پدیده کیهانی (گذر زهره) تا 105 سال دیگر بازنخواهد آمد ولی کاری باید کرد تا در ایران ما امکانات رصد علمی در دهه های پیش رو متحول شود تا در سال 1496 هجری شمسی فرزندان و نسلهای بعد از ما  نگران نباشند که امکانات رصد علمی ما همچنان در حدود غیر مدرن و عمومی باقی مانده باشد.