نمايه شدن مقالات علمي چقدر مهم است؟ /از سطحي نگري به علم و كار علمي دست برداريم/ مقاله در ضميمه شرق- 19-11-91

نوشته : مهدي زارع

هفته گذشته ، خبر مقاله يك ايراني كه در يكي از پايگاه هاي نمايه سازي علمي وابسته به ناسا نمايه شده بود، به طور همزمان به صورت خبري مهم به شكل "كسب پيروزي و تاييد حقانيت و صحت كار علمي از سوي محققان ايراني در موسسه علمي ناسا" در بعضي از رسانه ها و خبرگزاري هاي ما مطرح شد. سوال اين است: "چقدر نمايه سازي مقالاتمان، و دركجا و چرا مهم است؟"

 1- تمام پژوهشگران در سراسر جهان به انتشار مقالاتشان مي پردازند. چاپ مقاله به نوعي نماد فعال بودن محقق يا گروه پژوهشي مربوطه و از سويي ديگر نمايانگر عبور از داوري آن نشريه (بسته به اينكه چقدر داوري سخت گيرانه، بيطرفانه و علمي باشد) است بنابراين به نوعي با انتشار يك مقاله مي توان گفت كه آن محقق در به سرانجام رساندن آن بخش از تحقيق تا انتشار مطلبش در يك ژورنال معتبر علمي (بسته به اعتبار آن ژورنال) موفق شده است.

 2- اين مجلات از سوي موسساتي نمايه سازي مي شوند. به اين معني كه علم سنجي به شيوه مدرن بر پايه انتشار منظم آن مجله و برپايه محتوي و چكيده مقاله و تعداد و نام نويسندگان و محل فعاليت (Affiliation) آنها قابل پيگيري و ثبت است. بنابراين رد يك موضوع يا محتواي علمي را امروزه مي توان در سالهاي مختلف در گروهها، دانشگاهها، شهرها و كشورهاي مختلف و بر اساس ميزان مستقل بودن متن يا همپوشاني تمام يا بخشهايي از متن مقالات با هم (با هر زبان كه نوشته شده باشند، كه بيشتر به زبان انگليسي نوشته مي شوند) قابل پي جويي است. به همين ترتيب است كه هم به عنوان يك "نماد" مي توان هم ميزاني از توليد علم در يك موسسه علمي، دانشگاه يا كشور را سالانه بررسي كرد و هم مي توان در صورت كپي يا تقلب يا تكرار متون اين متون در مقالات ديگر (حتي تكرار درمقالات ديگر همان نويسنده يا نويسندگان) موضوع امروزه قابل پيگيري است. جديدا پايگاهي نظير گول اسكالر (scholar.google.com) حتي رد مقالاتي كه در كنفرانسها از سوي مولفين مختلف چاپ مي شود را نيز به دست مي دهد و بنابراين مثلا اگر در دو كنفرانس بين المللي در فاصله 4 سال، يك ارايه دهنده مقاله مثلا بيش از 70% مطالبي كه در كنفرانس قبل منتشر كرده، 4 سال بعد هم تكرار كند و فقط بخش كوچكي از مطالب جديد را به مقاله جديد بيافزايد، امروزه با همين جستجوهاي كمي تخصصي در گول اسكالر مي توان رد آن را گرفت و بنابراين امروزه ديگر مولفان در هر كنفرانس ناحيه اي نيز مطلبي منتشر كنند، نبايد تصور كنند كه در خلع (!) مطالبشان منتشر شده و قابليت پيگيري اين مطالب به مدد مثلا گول اسكالر و البتر جستجوگر هاي حرفه اي تر ديگر وجود دارد.

 3- اينكه سنجش توليدات علمي از طريق نمايه سازي در پايگاههاي معروفي چون (ISI، ISC، يا SCOPUS و ...) ممكن شده خبر خوبي است. البته چاپ مقاله الزاما به معني توليد علم الزاما در جهت مسائل و مشكلات همان جامعه، يا تبديل علم به ثروت يا كارآفريني نيست. البته بعضي از اين مقالات از همين جنس و در راستاي همين اهداف هستند. بنابراين توليد علم به صورت انتشارات مقالات خوب و مفيد است، به گردش علم از طريق انتشار، داوري و نقد مقالات و بين المللي كردن و استاندارد كردن سطح فعاليتهاي علمي يك جامعه علمي در يك كشور كمك مي كند و البته در جاي خود نمادي خوب براي سنجش هم هست.

 4- گاهي هم در سنجش نوع و كيفيت فعاليتهاي علمي يك پژوهشگر، يك گروه، يا يك موسسه يا يك كشور راه را به افراط مي پيمائيم. چنان اهميت تعداد مقالات نمايه شده و انتشار آنها را اغراق آميز بيان مي كنيم كه انگار اين تعداد مقالات تنها نماينده افتخار و شرف و آبروي علمي آن فرد، گروه، موسسه يا كشور است! اين تعابير اغراق گونه اشكالات مختلف دارد از جمله اينكه: بسياري از فعاليتهاي پژوهشي از نوع چاپ مقاله نيستند، و بنابراين با بيان افتخارآميز صرفا نشر مقالات علمي، اين نوع فعاليتها نوعا ناديده گرفته مي شوند. توسعه آزمايشگاهها، انجام بسياري از فعاليتهاي توسعه فناوري، ايجاد رصدخانه هاي علمي مختلف، توسعه تجهيزات، گسترش پاركهاي فناوري و ... همگي از دسته فعاليتهايي هستند كه به سختي قابل انتشار به صورت مقاله هستند. از سوي ديگر در همه كشورها بعضي از پژوهشهاي استراتژيك در قالب پروژه هاي محرمانه انجام مي شوند كه هرگز قابل انتشار عمومي نيستند و در ژورنالها هم منتشر نمي شوند. در بعضي از پژوهشهاي ديگر ايده ها و فرايند پژوهش تا تبديل به مقاله شود سالها (گاهي بيش از ده سال) ممكن است طول بكشد و... از سوي ديگر همه مجلات نيز يك كيفيت ندارند. حتي در نمايه سازي هاي ISI، يا ISC يا SCOPUS صرف اينكه يك مجله در يكي از اين پايگاهها نمايه شد نماد تاييد علمي و اعتبار مطلق آن در جامعه علمي مربوطه نيست. به همين دليل است كه در همه دانشگاهها و پژوهشگاهها فهرستي از مجلات با كيفيت پايين و يا مجلات غير معتبر (به صورت ليست سياه) وجود دارند كه انتشار مقاله در آنها نه تنها باعث افتخار نيست بلكه اگر مولفي در اين مجلات مقاله منتشر كند با ديده ترديد به روند فعاليتش و چرايي چاپ مقاله در آن مجله به كارهايش مي نگرند!

5- اين آسيبها و نقد ها به انتشار مقالات يا نحوه گزارش دهي از اين كار به معني زير سوال بردن اصل انتشار مقالات پژوهشي در نشريات معتبر نيست. همچنان در سراسر دنيا يك نماد خيلي مهم در توليد علمي فردي/گروهي/موسسه/دانشگاه/پژوهشگاه، همان تعداد مقالات معتبر منتشره آنها در سال و در طي يك بازه (مثلا 5 يا 7 ساله) است.

 6- اينكه نمايه سازي ها اخيرا گسترش يافته، يك واقعيت است. اخيرا بعضي از دانشگاهها و مراكز پژوهشي در نقاط مختلف دنيا به ويژه در ايالات متحده (مانند هييت پژوهشي حمل و نقل فرهنگستانهاي ملي آمريكا : به نشاني http://trid.trb.org يا پايگاه ديجيتال مهندسال برق و الكترونيك به آدرس : http://ieeexplore.ieee.org/Xplore/guesthome.jsp يا پايگاه ديجيتال دانشگاه MIT به نشاني : http://mit.worldcat.org يا كتابخانه دانشگاه تگزاس در آستين به نشاني زير كه در آن مي توان گزارشهاي مربوط به ناسا را هم يافت: http://www.lib.utexas.edu/engin/guides/nasa.html يا كتابخانه مركزي ناسا كه پايگاه داده هاي مختلف در آن هم اكنون قابل دسترس است، به اين نشاني: http://www.hq.nasa.gov/office/hqlibrary/find/databases.htm ) نمايه سازي مقالات يا دسترسي به آنها را نيز فراهم مي كنند. با جستجو در اين كتابخانه هاي ديجيتال مي توان انواع انتشارات (از گزارشها و مقالات ژورنال تا مقالات كنفرانس) را يافت. از جمله مقالات ايرانيان و غير ايرانياني را كه در سالهاي اخير در مجلات و كنفرانسهاي مختلف مقالات خود را منتشر كرده اند، (و حتي خبر هم ندارند كه دسترسي به مقالات آنها در اين پايگاهها ممكن شده است) يافته مي شود. اين دسترسي هم به صورت نمايه سازي مجدد اين مقالات در آن پايگاه ها و هم قرار دادن پيوند (لينك) مقالات در آن پايگاهها صورت مي گيرد. اين شيوه هم اكنون در ايران مثلا از سوي پايگاه اطلاعات علمي ايران (http://www.sid.ir ) وابسته به جهاد دانشگاهي در حال اجراست و بديهي است، نمايه شدن يا قرارگيري مقاله اي در اين پايگاه اطلاعاتي الزاما به معني اعتبار، وجاهت و برجستگي علمي نويسنده يا محل ارايه آن مقاله نيست (گرچه كه بسياري از مقالات كه در اين سامانه قابل جستجو شده اند، مقالات معتبر و با كيفيت بالاي علمي هستند).

 7- حال بر مي گرديم به اين سوال كه "اينكه مقاله يك ايراني در "پايگاه داده هاي ناسا" نمايه سازي شده، چرا اين موضوع خبر مهمي تلقي شده است؟" واقعيت آن است كه همچنان و تا اطلاع ثانوي عنوان هايي مانند "ناسا" همچنان در كشورهايي مانند ما وجهه اي نظير قبله گاه علمي و توسعه (!) دارند (به ويژه آنكه با عرصه اي غير قابل دسترس مستقيم و هميشه شگفت انگيز براي انسان، يعني فضا و كيهان شناسي مرتبط است!). متاسفانه اين حالت ناشي از احساس حقارتي است كه همچنان دست از سر ما برنمي دارد. مثل اينكه تا اسم "ناسا" ميآيد ، همه بايد حساب كار دستشان بياد و تعظيم كنند! اينكه يك مقاله فقط در يك پايگاه داده ها نمايه سازي شود (كه بر اساس توضيحات فوق مثل اين است كه مجله اي يا كتابي براي يك كتابخانه ديجيتال تهيه يا خريداري شود و براي آن شماره رديف، يا پيوند اينترنتي، براي دسترسي هاي بعدي بگذارند) به اين صورت گزارش شده كه مثل اينكه ناسا هم به حقانيت دانشمندان ما پي برده است و سر تعظيم فرو آورده است.

 8- اين موضوع چيزي برآمده از يك نگاه غلط و شبه علمي ما به فرايند و كار علمي از يك سو و نگاه زشت بعضي از ما به خودمان از سوي ديگر است . نفس انتشار مقاله در مجلات معتبر بين المللي كه در مورد يادشده يك دانشجوي ظاهرا دكتري دانشگااه آزاد انجام داده شايسته تقدير است. اينكه از داوري لابد جدي و بي طرفانه و سخت آن مجله هم به خوبي عبور كرده و مقاله اش را به سرانجام رسانده باز هم شايسته توجه و تبريك است. ولي آيا چنين اتفاقي در مورد مقالات ديگر كه در همين ايران از سوي محققان در مجلات معتبر داخلي و خارجي منتشر مي شوند نمي افتد؟ كه ما "چون يك پايگاه نمايه سازي "ناسا" آن را نمايه كرده" موضوع برايمان مهم مي شود و با اسم ناسا (كه مال ما هم نيست) مي خواهيم تبليغات كنيم و به همديگر فخر بفروشيم؟ اين موضوعي (تاييدي فرضي يا اهميت قائل شدن از سوي ناسا براي كاري انجام شده از سوي ما) است كه اصلا وجود خارجي ندارد، ودر حد يك كار كتابخانه اي در فضاي اينترنت و مركز اسناد سايبري و ديجيتال است! چيزي جز نماد حودباختگي و احساس حقارت و سطحي نگري بعضي از ما به علم و كار علمي نيست. آنها كه اينگونه فخرفروشي زشت و ضد ملي و غير علمي را باب مي كنند و خبرش را نيز منتشر مي كنند را به خدا قسم مي دهم كه بس كنند!