بررسی تحلیلی وضعیت تولید علم در ایران در سال‌های اخیر

بررسی تحلیلی وضعیت تولید علم در ایران در سال‌های اخیر

پیشرفت ناتمام

مهدی زارع/دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

 

 

1

تولید علم در دنیای امروز با شاخص‌های علم‌سنجی (scientometrics) عمدتا بر پایه روش‌شناسی کتاب‌نگاری (bibliometric) سنجیده می‌شود. این موضوع در حال حاضر در پژوهشگاه‌ها و مراکز علوم و فناوری اطلاعات به صورت تخصصی و حرفه‌ای دنبال می‌شود. انجمن‌های علمی ملی و بین‌المللی هم برای آن وجود دارد و بسیاری از متخصصان و پژوهشگران در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، زمینه‌های تخصصی خود را در این حوزه از دانش دنبال می‌کنند. به لحاظ تخصصی موضوع علم‌سنجی به شیوه مدرن سابقه‌ای حدود 60ساله در دنیا دارد. پیشنهاد ایجاد نخستین «مرکز ملی‌ مدارک‌ ایران» در ایران را ابتدا دبیر سازمان‌ پیمان‌ مرکزی‌ سنتو مطرح‌ کرد. در پاییز 1346 (دسامبر 1967م) دکتر «جان‌ هاروی» طرحی‌ برای ایجاد «مرکز اسناد ایران» و «مرکز آماده‌سازی‌ کتاب ‌تهران» به‌ دکتر «مجید رهنما» وزیر وقت‌ علوم‌ و آموزش‌ عالی‌ ارایه‌ داد. با موافقت‌ «رهنما» و تصویب ‌سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌، از آغاز مهرماه‌ 1347 دو مرکز یادشده در قالب «مرکز اسناد ایران» آغاز به‌ کار کردند. این مرکز طی سال‌های گذشته با سازماندهی و نام‌های متفاوت توسعه یافته و اکنون با نام «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران» سابقه و سنی تقریبا برابر با نگارنده این یادداشت (حدودا 45 سال! ) دارد.1
2

 در سال 1339 (1960م) دکتر «یوگن گارفیلد» (Euguene Garfield) دانش‌آموخته، شیمی و دارای دکترای کتابداری از دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا موسسه‌ای برای نمایه‌سازی انتشارات علمی به نام «موسسه اطلاعات علمی»  (Institute for Scientific Information) یا به اختصار ISI بنا نهاد که امروزه بخشی از موسسه «تامسون رویترز» شده است. هدف او قابل پیگیری‌کردن و سنجش مقالات و سایر تولیدات علمی حاصل کار پژوهشگران در زمینه‌های تخصصی علمی بود.2 این کار در ادامه با اهداف و گستردگی‌های مختلف از طریق موسسات نمایه‌سازی علمی گوناگون بر پایه گزارش‌های مقالات منتشره که حداقل‌های استانداردهای نمایه‌سازی را کسب می‌کنند، انجام می‌شود. (از معروف‌ترین آنها می‌توان به اسکوپوس، ISC و اخیرا گوگل‌اسکالر اشاره کرد.)
3

 دکتر «جعفر مهراد» رییس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) در گفت‌وگویی در بهمن91 3 ابراز داشته است که پایگاه نمایه‌سازی «تامسون رویترز» (ISI) سامانه‌ای است که 8005 نشریه را در بخش علوم و 2678 نشریه را در بخش علوم اجتماعی در پایگاه‌های اطلاعاتی خود پردازش می‌کند. در مقایسه با پایگاه اسکوپوس که نزدیک به 20 هزار نشریه علمی دارد، پایگاه «تامسون رویترز» کوچک‌تر است، بنابراین جایگاه کشورها، موسسات، نشریات و دانشمندان به طور طبیعی در ISI در مقایسه با اسکوپوس متفاوت است. بر این اساس، در پایان سال 2011 با در نظر گرفتن کل حوزه‌های دانش، آمریکا، چین، انگلیس، آلمان و ژاپن، به ترتیب پنج رده اول تولیدکنندگان علم و فرانسه، کانادا، ایتالیا، اسپانیا و استرالیا، در جایگاه پنج کشور دوم قرار می‌گیرند. بر پایه این گزارش، ایران در رتبه 22 بعد از ترکیه (در رتبه 18) و بلژیک (در رتبه 21) قرار می‌گیرد.
4

 بر پایه گزارش پایگاه(SJR) 4 در صورت مقایسه، کل مقالات نمایه‌شده بین سال‌های 2006 تا پایان 2011، ایالات متحده در جایگاه اول (با حدود 6 میلیون و150 هزار مستند نمایه‌شده) و بعد چین (با حدود دو میلیون و 250 هزار مستند نمایه‌شده) قرار دارد. ترتیب کشورها تا رتبه 9 شبیه گزارش ISI در سال 2011 است، با این تفاوت که هند در رتبه 10 قرار دارد و استرالیا یک پله پایین‌تر در جایگاه یازدهم می‌ایستد. در این جمع‌بندی شش‌ساله، ترکیه رتبه 20 با 267 هزار و ایران رتبه 27 با 159 هزار مستند نمایه‌شده را به خود اختصاص داده‌اند. در این رتبه‌بندی شش‌ساله در آسیا، چین، ژاپن، هند، کره‌جنوبی، ترکیه و رژیم اشغالگر قدس بالاتر از رتبه ایران ازنظر تولید علم قرار گرفته‌اند.
5

 گزارشی حدود سه‌سال پیش در مجله نیوساینتیست5 منتشر شد که سریع‌ترین «سرعت رشد» تولیدات علمی در سال 2010 را برای ایران برآورد کرد. این گزارش با ترجمه‌ها و تعبیرهای گاه غلطی در کشور منتشر شد. البته اصل موضوع خبری خوشحال‌کننده برای ما ایرانیان بود ولی تفسیرهایی که از آن شد (مثل اینکه متوسط هوش ایرانیان 11 برابر هوش متوسط در دنیاست! یا اینکه تولیدات علمی در ایران 11 برابر متوسط تولیدات علمی در دنیا شده است! و...) نادرست و شبه‌علمی بود. در چنین حالاتی خوشبینانه موضوع را باید به اشتباه در ترجمه خبر و در حالات بدبینانه، اغراق‌گویی‌های بی‌پایه و شبه‌علمی مربوط کرد. به هر حال اصل خبر جالب توجه بود و نشان می‌داد که در فرآیند تولید علمی موسسات آکادمیک (دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری در ایران) در وضعیت مناسبی از نظر روند و سرعت رشد تولیدات علمی قرار گرفته‌اند.
6

رشد چاپ مقاله مثلا در ایران یا ترکیه یا هند (از کشورهای توسعه‌یافته که در دو دهه گذشته رشد بسیار خوبی یافته و خود را به رتبه‌های 10 تا 30 در جمع کشورهای تولیدکننده علم رسانده‌اند) الزاما به معنی تولید علم در زمینه مسایل بنیادی و انسانی این کشورها یا مستقیما در جهت مسایل و مشکلات همان جامعه در حال توسعه یا تبدیل علم به ثروت یا کارآفرینی در این کشورها نیست. سیاستگذاری در توسعه علم و فناوری نقش بسیار حساسی در این زمینه و هدایت پژوهش‌های علمی (و تناسب تولیدات در زمینه‌های مختلف علوم پایه، علوم انسانی، فنی، هنر و کشاورزی) دارد. مثلا در حوزه فلسفه، در همان بازه یادشده 2006 تا 2011، آمریکا در جایگاه اول، چین در رتبه 14 قرار دارد و رتبه‌های کشورهای آسیایی دیگر به این ترتیب است: ژاپن 30، ترکیه 37 و ایران 45. یا در زمینه مقالات منتشر شده در زمینه علوم سیاسی‌- اجتماعی، آمریکا اول، چین رتبه 20، کره جنوبی 24، هند 25، تایوان 27، ترکیه 28 و ایران در رتبه 52 قرار دارد. همین موضوع نشان می‌دهد که رشد نسبتا خوب (در مقایسه با غفلت قبلی) و جایگاه نسبتا آبرومند کسب‌شده اخیر، بیشتر مربوط به حوزه‌های علوم پایه و فنی است و اتفاقا در حوزه‌های بنیادی مهم و بسیاری از شاخه‌های علوم انسانی، در تولید و انتشار مستندات مطابق استانداردهای روز بین‌المللی، همچنان جایگاه کشور ما غیرقابل پذیرش و اسفبار است. چه بسا تبدیل نشدن علم پایه و فناوری‌های تولیدشده در کشور به آنچه که در جامعه مورد نیاز و قابل استفاده و مشکل کشور است، بعضا به همین عقب‌ماندگی و سرعت کم در زمینه‌های یادشده (عمدتا در بعضی شاخه‌های پایه نظیر فلسفه و علوم انسانی) مربوط باشد. ضمنا توجه شود که این رتبه در تعداد تولیدات علمی (عمدتا مقالات نمایه‌شده) در هنگامی است که در رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌ها در سال‌های اخیر، بهترین دانشگاه‌های ایران (دانشگاه تهران و دانشگاه شریف) در جایگاهی بهتر از رتبه 300 در کل دانشگاه‌ها و بهتر از 120 در رده‌بندی دانشگاه‌ها و موسسات صنعتی قرار نگرفته‌اند.
7

 از سوی دیگر تولید علم به صورت انتشار مقالات در نشریات دارای داوری استاندارد بین‌المللی خوب و مفید است، به گردش علم از طریق انتشار، داوری و نقد مقالات و بین‌المللی و استاندارد کردن سطح فعالیت‌های علمی یک جامعه علمی در یک کشور کمک می‌کند و البته در جای خود نمادی خوب برای سنجش هم است. به همین ترتیب جایگاه علمی کشور ما به‌ویژه در حوزه‌ها و رشته‌هایی که بیشترین رشد در آن صورت گرفته، به تدریج به جایگاه آبرومندی نزدیک شده است.
8

 گاهی هم در اعلام نتایج سنجش نوع و کیفیت فعالیت‌های علمی بر پایه آمارهای علم‌سنجی، چنان اهمیت تعداد مقالات نمایه‌شده و انتشار آنها اغراق‌آمیز بیان می‌شود که تعداد مقالات نمایه‌شده نه‌فقط به عنوان نماینده افتخار و آبروی ملی در زمینه تولید علم در سطح ملی بیان می‌شود، بلکه در ملاک‌های سنجش برای افراد (به ویژه اعضای هیات علمی) این نگاه یک‌سویه به نتایجی نسنجیده و فکرنشده در تعیین رتبه‌بندی جایگاه بعضی از محققان و استادان کشور و چه بسا نادیده گرفتن تلاش‌های علمی و پژوهشی آنها منجر می‌شود. این نوع برخورد به دلایل زیر اشکالات زیادی دارند: بسیاری از فعالیت‌های پژوهشی از نوع چاپ مقاله نیستند، توسعه آزمایشگاه‌ها، انجام بسیاری از فعالیت‌های توسعه فناوری، ایجاد رصدخانه‌های علمی مختلف، توسعه تجهیزات، گسترش پارک‌های علم و فناوری و... از دسته فعالیت‌هایی هستند که به سختی قابل انتشار به صورت مقاله هستند. از سوی دیگر در همه کشورها بعضی از پژوهش‌های استراتژیک در قالب پروژه‌های محرمانه انجام می‌شوند که هرگز قابل انتشار عمومی نیستند و در ژورنال‌ها هم منتشر نمی‌شوند. در بعضی از پژوهش‌های دیگر ایده‌ها و فرآیند پژوهش تا تبدیل به مقاله شود گاهی بیش از یک دهه طول می‌کشد. واقعیت آن است که همه مجلات نیز یک کیفیت ندارند. حتی در نمایه‌سازی‌های معتبر نیز نمایه‌شدن همه مجلات الزاما به معنای تایید علمی و اعتبار مطلق آن در جامعه علمی مربوطه نیست. به همین دلیل اکنون در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها فهرستی از مجلات نمایه‌شده با کیفیت پایین یا مجلات غیرمعتبر وجود دارند که انتشار مقاله در آنها اعتباری برای نویسنده و منتشرکننده مقاله تلقی نمی‌شود.
9

 همانطور که در بالا توضیح داده شد، سرعت رشد انتشار و نمایه‌سازی مقالات علمی در ایران به ویژه در 15سال اخیر بسیار بالا بوده است. مثلا از سال 1382 تا 1390 طی حدود 8 سال، آمار مقالات منتشرشده از ایران دارای نمایه‌سازی در پایگاه ISI، از حدود دوهزار مقاله به حدود 20 هزار مقاله (10 برابر) رسیده است. بدون شک تعداد اعضای هیات علمی و تعداد دانشجویان فوق‌لیسانس و دکترا نیز در این سال‌ها رشد قابل‌توجهی داشته است. ولی از نظر کیفی و زیرساخت مدرن برای بررسی امکان انجام پژوهش، با رجوع به زیرساخت‌های پژوهشی کشور مشخص می‌شود که این رشد 10 برابری، قابل استناد نیست. انصاف آن است که به رشد زیرساخت‌های پژوهشی در همین مدت اشاره شود ولی این رشد انتشار مقالات نمایه‌شده بیش از آنکه مربوط به رشد توجه به توسعه زیرساخت‌های کشور باشد، به گسترش دوره‌های دکترا و کارآزموده‌تر شدن محققان ایران در نگارش و انتشار مقالات علمی‌شان در سطح بین‌المللی مربوط است (که در جای خود اتفاق مبارکی است). بنابراین از رشد انتشار مقالات علمی الزاما به نتیجه‌گیری خطی و مستقیم در توسعه امکانات پژوهشی (با همین سرعت) نمی‌توان رسید. به لحاظ کیفی نیز نمی‌توان ادعا کرد که کیفیت تولیدات علمی در ایران به طور متوسط 10 برابر شده است (البته بدیهی است که رشد کرده است). بنابراین ضمن رعایت نگاه منصفانه و بیان پیشرفت‌ها، باید از هر نوع نگاه اغراق‌آمیز و شبه‌علمی که هم خودمان و هم مدیران و مردم جامعه را به انگاره‌ای غلط و شبه‌علمی رهنمون شود، اجتناب کرد. یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها در این زمینه توسعه بعضی تقلب‌ها و کپی‌کاری‌ها در انتشار مقالات است (که صرفا مربوط به ایران هم نیست) ولی می‌توان آن را علاوه بر نادیده‌گرفتن موضوع اخلاق علمی و حرفه‌ای، به رشد شتابان (و در بعضی زمینه‌ها و دانشگاه‌ها؛ بی‌ضابطه) در تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی و تعداد اعضای هیات علمی لازم برای چنین رشدی دانست. این کار چنانچه بدون نظارت دقیق و سختگیری‌های منطقی از نظر داوری فرآیند و نتایج کارهای علمی در کشور همراه نشود، عملا امکان و زمینه کپی‌کاری را بیشتر نیز می‌کند.
10

 کپی و تقلب نه فقط در مقاله و کتاب بلکه متاسفانه در بعضی موارد در پایان‌نامه‌ها (به ویژه پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد) نیز گزارش شده است (که بخشی از تولیدات پایه علمی هر کشور را تشکیل می‌دهند). از یک سو ایده‌ها و نتایج و بعضا متن پایان‌نامه‌ها کپی می‌شوند و از سوی دیگر متن پایان‌نامه‌هایی که به زبان انگلیسی یا زبان‌های دیگر منتشر شده و در اینترنت در دسترس هستند، ترجمه شده یا عینا یا بخشی در پایان‌نامه‌های دیگر تکرار می‌شوند. نگارنده این یادداشت همچنان به آمار تعداد پایان‌نامه‌هایی که به صورت کپی (بخشی یا تماما) در ایران تهیه شده‌اند (به دلیل عدم پژوهش یا عدم انتشار آن تاکنون) دسترسی نداشت، ولی شخصا گونه‌های مختلف این کپی‌ها (بیشتر غلط و ناشیانه) را ملاحظه کرده است.
11

در صورتی که تولید محصولات علمی مشابه با نمونه خارجی با رعایت اصول فنی و ضوابط اخلاقی باشد، جنبه‌های مثبتی دارد ولی تولید محصولی به عنوان نوآوری و اعلام آن به عنوان اختراع که از ایده تا طراحی اجزای آن، بخشی یا تماما، کپی شده باشد، مصداق بی‌اخلاقی و تقلب است. از این دیدگاه در نزد بسیار از اعضای هیات علمی در ایران تردیدهای جدی به‌ویژه در مورد تعداد اختراعات ثبت‌شده در کشور یا گزارش از تعداد ثبت این اختراعات از سوی ایرانیان در خارج از کشور وجود دارد. این تردید را می‌توان در جلسات شوراهای پژوهشی و داوری‌های جشنواره‌های مختلف به وضوح مشاهده کرد. دلیل مهم این موضوع ثبت تعداد زیاد اختراع از سوی سازمان ثبت اسناد است که در تمام یا بخش‌های مختلفی از فرآیند داوری ادعای اختراع مربوطه، موسسه (دانشگاه و پژوهشگاه) محل کار محقق یا جامعه علمی مربوطه با آن حوزه تخصصی در جریان داوری موضوع یا قرار نگرفته‌اند یا فرآیند داوری بسیار سلیقه‌ای و ناقص طی شده است. البته به نظر می‌رسد با حضور و مسوولیت گرفتن سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران در حوزه اختراعات، به تدریج روند ناقص یادشده در حال اصلاح باشد.
12

 تولیدات علمی ایران بی‌تردید رو به رشد است. پژوهشگران ایرانی، در همین سال 1391 نیز با وجود تحریم و محدودیت‌های مالی، اقتصادی و کمبود منابع برای به‌روزرسانی تجهیزات (که مشکلات و وقفه‌های متعددی ایجاد کرد) بسیاری از پژوهشگران با انتخاب هوشمندانه روش و مسیر پژوهش‌های‌شان، توانسته‌اند روند توسعه علمی کشور را همچنان رو به رشد نگه دارند. البته بدیهی است که این محدودیت‌های کنونی در آمار تولیدات دو تا سه سال آینده به‌تدریج خودنمایی خواهد کرد. اینکه این تولیدات علمی در حوزه‌های لازم و مهمی چون علوم انسانی و بعضی از موضوعات مرتبط با فناوری‌های پیشرفته، لازم است توسعه یابد مساله‌ای جدی است که در تکمیل چرخه کاربردی‌کردن علم و قابل استفاده کردن محصولات علمی در ایران «برای جامعه ایران» باید در دهه آینده مورد توجه جدی قرار گیرد. اینکه با روند حاضر، هدف‌گذاری تعیین‌شده برای متوسط شاخص تولیدات علمی در سال 1404 قابل تامین باشد (یا به نظر برسد) خبر خوبی است ولی الزاما به معنی توسعه‌یافتگی همه‌جانبه و پیشرفته بودن «جامعه ایرانی» با تمام اجزا و مشخصاتش و سعادتمندی ایرانیان در افق چشم‌انداز نخواهد بود. برای دستیابی به این پیشرفت و سعادتمندی نوع سیاستگذاری متفاوت با آنچه تاکنون اعمال شده و متناسب با آن اهداف عالی، لازم است.
پی‌نوشت:
1- وبگاه پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران
(www. irandoc. ac. ir/about-us/history. html)
2- آشنایی با دکتر «یوگن گارفیلد»، بنیانگذار موسسه اطلاعات علمی، ISI (www. garfield. library. upenn. edu)
3- گفت‌وگوی دکتر «جعفر مهراد» با خبرگزاری فارس
4- پایگاه   (www. scimagojr. com/countryrank. php) SJR
5- مقاله مجله نیوساینتیست در مورد سرعت رشد تولیدات علمی در ایران، سال 2010