شصت سال زمینلرزه های ایران: از ترود 1331 تا ورزقان 1391: لزوم بازآموزی درسهای زلزله ها

الف- مقدمه:

در تاریخ 23 بهمن 1331 (12 فوریه 1953) زمینلرزه ترود در جنوب شاهرود با بزرگای 6.4 موجب کشته شدن بیش از 800 نفر از هممیهنان ما شد. در همان دهه در روز 11 تیر ماه  1336  (2 ژوییه 1957در سنگچال - بند پی مازندران- در جنوب بابل) در منطقه کوهستانی شمال البرز مرکزی با بزرگای 7.5 حدود 1200 نفر تلفات به جا گذاشت. سه سال بعد در تاریخ 4 اردیبهشت 1339 زلزله ای با بزرگای 6 در لارستان فارس بیش از 400 نفر کشته داشت. در دهم شهریور سال 1341 زلزله ای با بزرگای 7.1 در بویین زهرا در دشت قزوین موجب  بیش از 12 هزار کشته  شد. از 1331 که زلزله ترود  -البته دو دهه بعد- مورد مطالعه علمی و فنی مدرن قرار گرفت، تا سال 1391 ما در ایران با سابقه ای شصت ساله برای مطالعه روی زمینلرزه های ایران وجود دارد. نگاهی مجدد به زمینلرزه های مهم و مخرب دهه گذشته از زلزله اول تیر  چنگوره،  آوج1381 (22 ژوین 2002) (بزرگای 6.3  و 261 کشته، زلزله 5 دیماه 1382 بم (26 دسامبر 2003  بزرگای 6.5 و 33000 نفر کشته) ،  زلزله 4 اسفند 1383 داهوییه زرند ( 22 فوریه 2005، بزرگای 6.5 و 650 نفر کشته) تا زمینلرزه های دوگانه ورزقان آدربایجان شرقی در 21 مرداد 1391 (11 اوت 2012 با بزرگای های 6.4 و 6.3 و تلفات 306 نفر ) نشان می دهد که هر گاه زمینلرزه ای با بزرگای بیش از 6 در محدوده ای مسکونی رخ داده است (و تراکم جمعیت روستایی یا شهری در آن ناحیه قابل ملاحظه بوده است) تلفات بیش از 100 نفر رخ داده است. متاسفانه از این نظر در طی این شش دهه ایمنی مردم در مناطق مختلف لرزه خیز ایران به حد قابل قبولی نرسیده است.

ب- زلزله های شدید همچنان در ایران تلفات می گیرد

دو زمينلرزه پي در پي با بزرگاهای 6.4 و 6.3 در ورزقان در نزدیکی اهر در 21 مرداد 91 رخ داد.  از تعداد 258 تلفات اعلام شده این زمینلرزه (از سوی پزشکی قانونی آذربایجان شرقی)  171 زن (66.3 درصد) و 87 تن مرد (33.7 درصد ) بودند. 52 تن از فوت‌شدگان زیر 10 سال، 17 تن 10 تا 19 سال، 54تن 20 تا 39 سال، 38 تن 40 تا 59 سال، 58 تن 60 تا 79 سال، 24 تن 80 سال به بالا، بودند. نکته مهم در این زلزله آسیب پذیری زیاد کودکان و سالخوردگان در این زلزله بود (  نفر (32%) بالای 60 سال و  52 نفر (20%) زیر 10 سال). زلزله ها در عصر بیست و دومین روز از ماه مبارک رمضان رخ داده اند، که به نظر می رسد که از بعضی از مردم (به ویژه مردان میانسال) در این ساعات بعد از ظهر همچنان در بیرون از منزل مشغول کار وفعالیت بوده اند و البته بعضی دیگر در منزل مشغول استراحت. بدیهی است که آنها که در پهنه رومرکزی در ساختمان و زیر سقفی بوده اند در معرض بیشترین خسارتهای جانی ناشی از زلزله قرار گرفته اند. 

وقتی چنین زمینلرزه هایی با بزرگای کمتر از 7 در منطقه ای عمدتا روستایی (پهنه کانونی در منطقه ای روستایی واقع بود) چنین تبعاتی در سطح ملی می تواند ایجاد کند می توان تصور کرد که هنگام زمینلرزه ای شدید در محدوده ای شهری (به وِیژه در کلانشهری مانند تهران یا تبریز ) چه پیامدهای سنگینی قابل انتظار خواهد بود.

استان  آذربایجان شرقی یاد آور رخداد مخرب ترین زمینلرزه های تاریخ فلات ایران (زلزله های تاریخی تبریز و آخرین انها زمینلرزه 232 سال قبل 1780 میلادی در تبریز)  است. با نگاه به نبود لرزه ای برای زلزله ای با بزرگای بیش از بزرگای 7 برروی گسل شمال تبریز به مدت بیش از 232 سال، و وقوع زلزله های دوگانه شدید با بزرگای بیش از 6 بر روی گسل جنوب اهر  توجه را به زمینلرزه های مخرب احتمالی بعدی در این گستره جلب کرده است.

ج- لزوم توجه به ریسک زلزله در پایتخت

تمرکز جمعیت و زیر ساختهای حیاتی در شهرهای تهران و کرج و در حد فاصل تهران و کرج نشان می دهد که وضعیت ایمنی لرزه ای تهران اهمیت ویژه در سطح ملی داشته و باید با حمایت مؤسسات پژوهشی ذیربط و به صورت شبکه ای و هدایت کار در یک شورای راهبردی مساله لرزه خیزی پهنه استان تهران، بررسی جدی شود.

زمینلرزه های تاریخی در سال330 قبل از میلاد، 855 م، 1384 م و 1830 میلادی موجب تخریب شهر باستانی ری (و درمورد آخر: تهران) شد، و همچنین زمینلرزه باستانی 3000 سال قبل احتمالا موجب ویرانی تمدن قیطریه در شمال تهرانشده است. گسل شمال تهران از جمله خطرناک ترین گسلهای پایتخت است که در صورت وقوع زلزله شدید – با بزرگای6 یا بالاتر-  با تخریب وسیع در پهنه گسله  همراه خواهد بود. بر روی این پهنه گسله اکنون 2 میلیون و دویست هزار نفر جمعیت زندگی میکنند. تجربه زلزله 12 مه 2008 ونچوان چین (با بزرگای 7.9)  نشان می دهد که از کل تلفات حدود 70000 نفر تلفات این زمینلرزه بیش از 80% کشته ها مربوط به شهر ها و روستاهایی بوده اند که در فاصله صفر تا 15 کیلومتری از گسل زمینلرزه ای ونچوان زندگی می کردند. بنابراین مساله ریسک بالای زلزله در اثر تراکم بالای جمعیت در پهنه نزدیک به گسلهای فعال مساله ای کاملا جدی است.

  

 بر اساس براورد احتمالی با در نظر گرفتن تمام گسلهای اطراف تهران، بازگشت زمینلرزه ای با بزرگای 7 را حدود160 تا 180 سال براورد می کنند. ولی وقتی با در نظر گرفتن این دوره بازگشت، زلزله 1830 دماوند- شمیرانات را به عنوان آخرین رخداددرنظر گرفته و  بیان شود که در وقوع زلزله ای بابزرگای 7 مثلا 25سال تاخیر محاسبه شود، مقایسه غلطی صورتگرفته است. چرا که زلزله 1830دماوند شمیرانات در اثر فعال شدن گسل مشا رخ داده است، ولی بازگشت160 تا 180ساله برای بزرگای 7 با توجه به لرزه خیزی تمام گسلهای منطقه تهران )مشا، شمال تهران، ایوانکی و ..( بدست آمدهاست. بنابراین، این نوع استدلال مخدوش است، ولی در اصل موضوع  ) لرزه خیزی بالا و خطر زلزله بالا در منطقه تهران(تردیدی وجود ندارد. تهران در کنار استانبول، لس آنجلس، توکیو و جاکارتا یکی از پنج  کلانشهری است در محدوده آنهابیش 10 میلیون جمعیت زندگی می کنند و در معرض خطر و ریسک بسیار بالای زلزله قرار دارند و رویداد زمینلرزه مخربدر آنها به مساله مهم در سطح بین المللی تبدیل می شود.

د- جمع بندی

شش دهه مطالعه زمینلرزه های ایران که بیشتر فعالیتهای پژوهشی مرتبط به آن در پنج دهه (بعد از زلزله 1341 بویین زهرا) صورت گرفته است، نشان می دهد که تا کنون زلزله های با بزرگای بیش از 6 هرگاه در پهنه ای روستایی یا شهری رخ داده اند میزان تلفات تقریبا در تمام این مدت 6 دهه تا کنون بیش از یکصد نفر بوده است. به نحوی که کانونا زلزله های دوگانه ورزقان 21 مرداد 1391 که در پهنه ای کاملا روستایی واقع بود با بزرگایهای 6.4 و 6.3 موجب بیش از 300 نفر تلفات شد. این نکته مهم از نظر تلفات همچنان بالا در زلزله های شدید (بزرگای 6 یا بیشتر) مساله ای جدی است که با درجه اول اهمیت باید مورد توجه قرار گیرد.

 از سوی دیگر در کشور های توسعه یافته با تلفات کمتر ولی بعضا خسارتهای شدید اقتصادی در هنگام زلزله ها مواجه هستیم. به عنوان مثال، رخداد بزرگای زلزله ای با بزرگای بیش از 6 نطیر زلزله 22 فوریه 2011 کرایست چرچ نیوزیلند (با بزرگای 6.3 و شتاب حداکثر 1.8g) که کانون زلزله دقیقا در منطقه پرجمعیت شهری قرار داشت، تعداد تلفات 185 نفر بیشتر نبود ولی با 12 میلیارد دلار خسارت در رده یکی از پرخسارت ترین زلزله های دهه دوم سده بیست و یکم فرار گرفت. همچنین زمینلرزه 17 ژانویه 1994 در نورت ریج در جنوب کالیفرنیا که با بزرگای 6.7 و ژرفای 19 کیلومتر و در نزدیکی پهنه پرجمعیت با شتابی نزدیک به 2g با 57 نفر تلفات همراه بوده است ولی با بزراورد 25 میلیارد دلار خسازت ، یکی از پر خسارت ترین زلزله های تاریخ ایالات متحده است.  زمینلرزه ای با  این نحوه خسارت (بیشتر اقتصادی و کمتر تلفات جانی) اگر در کشور های در حال توسعه رخ دهد (مثلا در شیلی) گرچه کشته های کمی داشته باشد، ولی می تواند چنان آسیب شدیدی به آن کشور وارد آورد که ورشکستگی یا لطفه جبران ناپذیر به زیر ساخت آن کشور تا چند نسل زندگی ساکنان ان کشور را تحت تاثیر قرار دهد. این مساله نیز باید در مورد ریسک زمینلرزه های ایران مورد توجه جدی واقع شود.