یادبود زمینلرزه 25 شهریور 1357، شدید ترین زلزله معاصر ایران

امروزبیست و پنج شهریور، سالروز زمینلرزه 25 شهریور 1357 در سی پنج سال قبل است. زلزله طبس با بزرگای 7.4 در ساعت 19:06 در هنگام غروب آفتاب (دقایقی بعد از اذان مغرب) با کشته شدن حدود 40% از ساکنان (14800 نفر از جمعیت حدود 36000 نفری) شهرستان طبس (طبس و روستاهای تابعه، مطابق سرشماری 1355) همراه بود. البته در خود شهر طبس در هنگام حادثه حدود 13000 نفر ساکن بودند که در زلزله حدود 9000 نفر (70%) کشته شدند. این یکی از بیشترین میزانهای تلفات در هنگام زلزله –که در نیمه شب هم رخ نداده-در یک شهر است. در نظر داشته باشید که در زمینلرزه بم که در ساعت 5:25 بامداد با بزرگای 6.5 در شهری با حدود 80 هزار جمعیت رخ داد، حدود 33 هزار نفر کشته شدند (حدود 40%). تلفات بالای انسانی زلزله طبس در شرایطی رخ داد که شهر تاریخی طبس عملا نابود شد و پس از رخداد زلزله اثری از آن شهر زیبای تاریخی حاشیه کویری مرکزی ایران باقی نماند. در زمانی که زلزله طبس رخ داد کشور در روزهای بعد از کشتار جمعه سیاه در 17 شهریور 1357 در تلاطم انقلاب اسلامی قرار داشت. بعد از وقوع زمینلرزه نیز  شایعات و افسانه هایی  مبنی بر طبیعی نبودن زلزله طبس (و مثلا ربط آن به افسانه زباله های هسته ای دفن شده ، یا انفجار عمدی در نزدیکی طبس) بر سر زبانها افتاد که تا سالها بعد نیز (حتی در بازدیدی که نگارنده در آبانماه 1373 و آذر ماه 1375 از طبس داشت چنین داستانهایی از بعضی از ساکنان طبس شنیده می شد). بخشی از این داستانسرایی ها و قصه های شبه علمی تقریبا در مورد هر سانحه طبیعی قابل شنیدن و تا حدی می توان گفت که در حداقلی از موارد وجود چنین شایعاتی را می توان طبیعی (و البته از نظر محتوی، بی اهمیت) است. ولی توجه کنید که در آن زمان در روزگاری که در کشور انقلاب آغاز شده بود، امکان پخش چنین شایعاتی پس از چنین سانحه ای (و بی اعتمادی به اخبار رسمی و ـنچه از رادیو و تلویزیون و روزنامه های دولت وقت منتشر می شود) کاملا طبیعی بوده است. اینجا باید تاکید کنم که مطالعه نگاشتهای این زلزله کاملا نشان می دهد که رخدادی طبیعی بوده که کانون آن در ژرفای (عمق) حدود 10 کیلومتری سطح زمین قرار داشته است، و سازوکار آن نیز با دقت تعیین شده  (ترکیبی از فشاری و امتداد لغز) و نشان می دهد که این زلزله یک زلزله کاملا طبیعی با دلیل گسیختگی در گسل طبس در طول حدود 80 کیلومتر بوده است. این موضوع کاملا نشان می دهد که هم از نظر ژرفای رخداد و هم ساز و کار آن و اثر سطحی گسلش، پدید کاملا زمین شناختی بوده و به هیچ عنوان هیچ فعالیت بشری نه می توانسته آن را ایجاد کند و نه آن را (به هیچ ترتیبی) تحریک کند.  

نکته ای که در مورد زلزله طبس باید بر آن تاکید کرد آن است که بازسازی زلزله طبس به زمان اوج انقلاب اسلامی و سپس، برقرار دولت موقت و سالهای اول انقلاب اسلامی و سپس جنگ تحمیلی مربوط شد. در چنین زمانی و بر پایه گزارشهای موجود بازسازی کامل شهر طبس عملا تا سال 1361 و در زمانی که کشور در گیر جنگ تحمیلی هم شده بود، طول کشید. و همه اینها موجب شده بود که زلزله طبس و بازماندگان آنها در شرایط بدی هم از نظر رخداد ناگهانی این سانحه مهم قرار گرفتند و هم از نظر آنکه تا سالها بعد از رخداد زلزله، اولویتهای اصلی در کشور  مسائل دیگری غیر از موضوع زلزله باشد. از سوی دیگر آمار سرشماری 1385 نشان می دهد که شهرستان طبس (طبس و حومه) در این سال در حدود 30هزار نفر جمعیت داشته است. این موضوع نشان می دهد که شهرستان طبس بعد از زلزله طبس علاوه برآنکه حدود 40% از ساکنان خود را از دست داده است، ولی در سه دهه بعد از زلزله نیز روند مهاجرت به نحوی بوده که جمعیت سه دهه بعد از رخداد نیز به جمعیت قبل از زمینلرزه 1357 نرسیده است.    

در روزهای بعد از زلزله طبس حضور نیروهای مردمی (و انقلابی، که بخشی از آنها با هدایت شهید آیه الله صدوقی، امام جمعه فقید یزد به شهر ویران شده طبس شتافته بودند) و  دولتی که  برای کمک و بازسازی مناطق زلزله زده به این منطقه عزیمت کردند، عملا  نمادی از نیروهای اجتماعی موثر در صحنه ایران آن روزگار را نشان میدهد. جالب است که در روز سوم بعد از رخداد، شاه سابق نیز با یک هواپیمای سی-130 برای بازدید از شهر طبس به این شهر می رود ولی بر اساس آنچه نگارنده در پرس و جوی محلی در سالهای 1373 و 1375 متوجه شد، شاه با مشاهده جو شهر زلزله زده  طبس و مردم حاضر در شهر ، فضا را ناامن برای خویش می یاید و  از همان فرودگاه شهر را ترک می کند.

زلزله طبس از نظر نگاشت شتابنگاری نیز همچنان و پس از 35 سال مهمترین (و شدیدترین) نگاشت ثبت شده شتابنگاری ایران را از سال 1353 تا کنون در سال  1392 (در میان حدود 10 هزار نگاشت ثبت شده) برجای گذاشته است. ابتدا باید از کوششهای استاد مهندس علی اکبر معین فر به دلیل پیشگامی و راه اندازی شبکه شتابنگاری در ایران از سال 1353و نصب ایستگاه شتابنگاری در طبس یاد کرده و سپاسگزاری کنم. به علاوه  شتاب ثبت شده حداکثر  روی شتابنگاشت طبس روی دو مولفه افقی بر اساس تصحیحی که نگارنده در زمان پژوهشهای تز دکتری خود انجام داد (در سالهای 1374-1377)، عملا شتابی بیش از یک g  (شتابی معادل شتاب جاذبه زمین) نشان داد (در عمل می توان حالتی نزدیکی به بی وزنی و پرتاب شدن را در لحظاتی در هنگام رخداد لرزه اصلی تصور نمود).  و از سوی دیگر از نظر محتوی انرژ ی و دوام جنبش نیز همچنان نگاشت لرزه اصلی ثبت شده در محل ساختمان  شیرو خورشید سرخ طبس قوی ترین نگاشت ثبت شده در 39 سال اخیر در ایران است. همه اینها نشان می دهد که در شرایط نزدیک به گسل (اثر سطحی گسل زمینلرزه ای طبس از حدود 5 کیلومتری شرق طبس عبور کرد)، چه اتفاق شدید و فاجعه باری رخ داده است. نگارنده با مطالعه نگاشتهای زلزله طبس و اثر حوزه نزدیک گسل که به وضوح در این نگاشتها دیده می شود بر این باور است که حتی اگر ساختمان بلند مرتبه نیز در طبس وجود داشت، از ویرانی و تخریب در اثر رخداد زلزله طبس در امان نمی ماند.

در پایان هم باید یادآور شد که در بازسازی طبس، شهر کاملا تغییر چهره داد و امروزه متاسفانه اثری از میراث تاریخی و فرهنگی گذشته طبس جز در عکسها و یادهای مردمان بازمانده از زلزله باقی نمانده است. ولی قطعا مهمترین سرمایه ای که از بین رفت، جان عزیز حدود پانزده هزار نفر از هم میهنانمان بود که به روان همه آنها درود می فرستم.