آن روز، وقتى زمين لرزيد

امروزدر صفحه گزارش روزنامه ايران بخشي از مصاحبه با من مورد استفاده قرار گرفته كه در زير مي آورم: با اين توضيح كه عنوان من را رئيس پژوهشگاه نوشته اند كه اشتباه است و من رئيس پژوهشكده زلزله شناسي هستم و رئيس پژوهشگاه آقاي دكتر تسنيمي هستند.
غزل شاهنده

شايد جالب باشد كه بدانيد ۴۱ نوع بلاى طبيعى كه تاكنون در جهان رخ داده به ثبت رسيده است ،البته به اذعان آمار حداقل ۳۱ نوع آن از گذشته تا حال كشور ما را تحت تأثير قرار داده است اگرچه كند و كاوى در آمارهاى موجود نشان مى دهد كه زلزله، سيل و خشكسالى بيشترين درصد خسارات را ايجاد كرده اند علاوه بر اين طى دو دهه گذشته، به طور متوسط، هر ساله ۲۰۰ ميليون نفر تحت تأثير بلايا بوده اند و از بى رحمى طبيعت و بى توجهى انسان دچار خسارت شده اند از اين روست كه شايد بتوانيم با سند و مدرك بسيار محكم با اطمينان بگوييم كه در كشورهايى كه نمى توانيم به آنها فقير بگوييم اين گونه حوادث صرفاً نتيجه بى توجهى و كوتاهى است مگر نه خشونت طبيعت هم در مقابل توانايى مخلوقات خداوند ضعيف است و مى تواند به دست تواناى بشر مهربان شود همان گونه كه كشورهاى پيشرفته اين گونه كرده اند. زمانى فردريش هگل فيلسوف شهير آلمانى (۱۸۳۱ـ ۱۷۷۰) در نظرياتش بر اين اعتقاد پاى مى فشرد كه «اراده انسان محكوم تاريخ است» و پيروانش نيز چشم بر هم مى گذاشتند و مى پذيرفتند كه اين گونه است. اما الان ديگر قرن ۱۷ نيست، بشر قرن ۲۱ نيز انسان قرن ۱۷ نيست. اكنون تفكر در آمادگى براى مواجهه با خطر جايى براى ويرانگرى و قهر طبيعى باقى نگذاشته است و اگر بشر امروز از اين زاويه كوچك دچار حادثه مى شود نتيجه كوتاهى و بى توجهى خودش است و بس.بنابر آمار موجود در طول سه دهه گذشته ميزان وقوع بلايا سه برابر و خسارت مالى ناشى از آنها ۸ برابر شده است ضمن آن كه مهم ترين بلاى طبيعى قرن بيستم كه در ايران رخ داد زلزله ۳۱ خرداد ۱۳۶۹ در دو استان گيلان و زنجان بود كه ۴۰ هزار كشته و ۱۰۰ هزار مجروح و ۴۰۰ هزار نفر بى خانمان از خود به جا گذاشت و پس از آن حادثه مهيب زمين لرزه بم با بزرگاى ۶‎/۵ درجه در مقياس ريشتر بود كه در ۵ دى ماه سال ۸۲ جان حدود ۳۰هزار نفر را گرفت. اما با اين آمار تكان دهنده شايد لازم باشد كه بدانيد سه روز قبل از زلزله بم در كاليفرنيا زلزله اى به همان بزرگى رخ داد كه فقط سه قربانى به جا گذاشت و يا زلزله ژاپن با بزرگاى ۸ ريشتر فقط يك قربانى در برداشت. هر چند كه از جهت ميزان عمق كانونى، زمين لرزه هاى ژاپن ويژگى هاى خاص ناحيه اى خود را دارند، اما با اين حال فاصله بين آسيب ديدگان اين حوادث در ايران و ژاپن با هيچ منطق و دليلى قابل توجيه نيست به خصوص آن كه ايران جزو يكى از زلزله خيزترين كشورهاى دنيا است و انجام اقدام هاى جدى براى كاهش تلفات و خسارات ناشى از زلزله بايد در كشور مورد توجه قرار گيرد.* منتظر حادثه ايم

دكتر مهدى زارع رئيس پژوهشكده زلزله شناسي، پژوهشگاه بين المللى زلزله شناسى و مهندسى زلزله از سيل و زلزله به عنوان مهم ترين رخدادهاى طبيعى نام مى برد و مى گويد: «سيل، زلزله، خشكسالى، ريزش كوه يا زمين لغزش از مهم ترين بلاياى طبيعى است كه كشورهاى مختلف با آن روبه رو هستند و كشور ما «ايران» هم با توجه به آسيب پذير بودن از اين دو رخداد طبيعى بيشترين فراوانى را از نظر آمار و تلفات دارد و همين امر نيز انجام برخى اقدام هاى اساسى را قابل تأمل تر مى كند.»وى انجام كارهاى مطالعاتى را بخشى از اقدام هاى لازم براى كاهش آسيب پذيرى عنوان مى كند و مى افزايد: «براى شناختن پديده ها و شناسايى مكان هاى كم خطر چاره اى وجود ندارد جز آن كه منشأ بلاياى طبيعى و نحوه رخداد و توزيع پراكندگى آنها مشخص شود اگرچه اين اقدام ها ممكن است كه به تنهايى هيچ تأثير مثبتى در كاهش روند رخداد بلاياى طبيعى نداشته باشد اما بدون ترديد براى شناخت مكان رخدادهاى طبيعى و كنترل آنها به اين مطالعات پايه نياز است. به عنوان نمونه اگر در استان گرگان مطالعه اى براى آسيب پذيرى سيل صورت بگيرد و پهنه بندى خطر زمين لرزه انجام شود به معناى آن نيست كه كاهش سريع آثار بلايى طبيعى با سرعت و به صورت همزمان صورت مى گيرد بلكه با اين كار امكانى فراهم مى شود كه در درازمدت با نگاه برنامه ريزى كلان ضريب سطح ايمنى اين منطقه را بالا ببريم و به عنوان مثال در مناطقى كه پرخطر تشخيص داده شده است ساخت و ساز نكنيم.»

وى اضافه مى كند: «با اين رويكرد بيشتر اقدام هاى انجام شده در طول سال هاى اخير اقدام هاى پايه اى بوده كه براى رسيدن به منابع اطلاعاتى قابل اعتنا از نظر نحوه و مكان رخداد بلاياى طبيعى چاره اى جز انجام آنها نبوده است.»اما آيا براى كاهش آسيب پذيرى شهرها روستاهاى كشور از بلاياى طبيعى كه مردم و زندگى آنها را تهديد مى كند تنها انجام مطالعات پايه اى راهگشا است؟ زارع در كنار اين مطالعات توجه به زيرساخت ها را يكى از راهكارهاى اساسى و اثرگذار عنوان مى كند و مى گويد: «براى رسيدن به نتيجه مطلوب در آينده بايد ساخت و سازهاى مناسب اعم از شهرسازى صحيح در مناطق كم خطر، تعبيه زيرساخت هاى مناسب براى راه هاى كشور، ايمن سازى شهرها، جلوگيرى از توسعه نامناسب شهرها، ايجاد حاشيه شهرها و تهيه برنامه منسجم و قابل اعتنا مورد توجه مسئولان كشور قرار گيرد، در غير اين صورت به مسأله بلاياى طبيعى به صورت واكنشى پاسخ داده ايم يعنى همان گونه عمل كرده ايم كه تاكنون رفتار كرده ايم. منتظر حادثه شده ايم و پس از رخداد به كمك حادثه ديدگان شتافته ايم. وى سپس در اين مورد به زلزله بم اشاره مى كند «اگر تا پيش از رخداد زلزله بم اجازه ساخت شهركى را در منطقه پرخطر اين شهر كه نزديك گسل بم بود را نمى داديم تلفات اين زلزله بسيار كاهش پيدا مى كرد چرا كه تقريباً تمام افرادى كه در شهرك جانبازان بم ساكن بودند از زلزله جان سالم بدرنبردند اما بسيارى از ساكنان منطقه غربى بم به دليل دور بودن از گسل بم زنده ماندند بنابراين اگر مطالعات پايه اى در اين منطقه انجام مى شد و پس از آن اجازه ساخت شهرك در اين نقطه داده نمى شد در كم شدن تلفات اين حادثه تأثير بسيارى مى گذاشت.» و سپس خاطرنشان مى كند: «به همين دليل است كه بايد زيرساخت ها در برنامه ريزى هاى كلان و درازمدت توسعه تقويت شود و روال درستى پيدا كند و البته اين اتفاق زمانى به سمت عملى شدن سوق پيدا مى كند كه از اجراى برنامه هاى واكنشى يعنى همان كمك رسانى بعد از حادثه دور شويم و به سمت برنامه هايى با نگاه درازمدت برويم.»وى همچنين از آمار پرفاجعه ترين و پرتلفات ترين بلاياى طبيعى ۵۰ سال اخير مى گويد: «براساس آمار رسمى حادثه سونامى ۲۰۰۴ اقيانوس هند با بيش از ۳۶۰ هزار نفر كشته درصدر آمار است و پس از آن رخداد توفان دريايى در بنگلادش (۱۹۷۰)، زلزله تيان شان در چين (۱۹۷۶) با ۲۴۲ هزار نفر كشته، توفان دريايى بنگلادش (۱۹۹۱) با ۱۳۲ هزار نفر كشته، زلزله ۱۹۴۸ تركمنستان با ۱۱۰ هزار كشته، زلزله پرو در سال ۱۹۷۰ با هزار نفر كشته، سيل چين در سال ۱۹۴۹ با ۵۷هزاركشته و بالاخره زلزله منجيل با بيش از ۳۵ هزار كشته در مراتب بعدى قرار دارد، ضمن آن كه از نظر آمار خسارات در زلزله كوبه ژاپن ۵۰ ميليارددلار و در زلزله نورتريج كاليفرنيا ۳۰ ميليارددلار و سيل سونامى جنوب آسيا ۱۸۴

ميلياردلار خسارت وارد شده است.»

* هر ۱۰ سال يك زمين لرزهمهندس عليرضا رضايى، كارشناس گروه بلاياى طبيعى پايگاه ملى داده هاى علوم زمين كشور نيز اشاره اى به عمده ترين بلاياى طبيعى كشورهاى منطقه (اكو) كه شامل زمين لرزه، سيل، زمين لغزش و خشكسالى است دارد. وى مى گويد: «براساس آمار سال هاى ۱۹۲۶ تا ۲۰۰۶ كشورهاى تركيه، ايران، افغانستان و پاكستان داراى بيشترين وقوع زمين لرزه و سيل بوده اند كه براين اساس ۴ كشور تركيه، ايران، افغانستان و پاكستان از عمده ترين كشورهاى اكو هستند كه در معرض بيشترين مخاطرات طبيعى واقع مى شوند. ضمن آن كه در كشور ما به طور متوسط در هر ۱۰ سال يك زمين لرزه با بزرگاى بيش از ۷ رخ داده كه حاصل آن نزديك به ۷ ميليارددلار خسارت بوده است و البته در جمع بندى اين داده ها با خسارات مالى ناشى از ديگر بلاياى طبيعى در ايران همچون زمين لغزش، فرونشست زمين، سيل و ديگر بلايا، ساليانه بيش از ۲‎/۵ ميليارددلار خسارت مالى به كشور وارد مى شود.»وى علاوه بر اين، رخداد بلاياى طبيعى را نوعى مانع بر سر راه پيشرفت و توسعه عنوان مى كند و در توضيح اين موضوع مى گويد: «بلاياى طبيعى در كشورهاى در حال توسعه بيش از كشورهاى توسعه يافته تأثيرات مخرب بر جا مى گذارد چرا كه نبود پيشرفت و توسعه تأثير اين بلايا را در كشورهاى در حال توسعه بيشتر مى كند و منجر مى شود تا تأثير منفى فجايع طبيعى به مدت طولانى ترى اين جوامع را آزار دهد و به اين ترتيب، فجايع طبيعى در اين كشورها به يك فاجعه انسانى و يا اقتصادى تغيير شكل مى دهد.»اما گويا ماجراى رخداد طبيعى سيل با ماجراى زلزله در كشور ما تفاوت دارد، به نحوى كه به نظر مى رسد در اين ماجرا، اين بشر است كه گاهى با دخالت در طبيعت به خود آسيب مى زند، دكتر زارع با اشاره به اين موضوع توضيح مى دهد: «در مورد بسيارى از رخدادهاى سيل در كشورهاى مختلف و بخصوص در ايران عقيده اى وجود دارد مبنى بر اين كه خود انسان ها با دست كارى كردن مسير رودخانه ها، ساخت و ساز در حريم رودخانه ها و تجاوز به حريم آنها عملاً باعث آسيب پذير شدن مسير رودخانه ها مى شوند.» وى ادامه مى دهد: علاوه بر اين از بين بردن پوشش هاى جنگلى براى جاده سازى هاى نامناسب و ايجاد ترانشه در نقاطى كه زمين لغزش بى حركت مى تواند به حركت در بيايد ريسك خطرپذيرى منطقه افزايش پيدا مى كند به عبارتى با ندانم كارى بشر براى آن كه مثلاً مى خواهند راه تردد اهالى روستايى ۳۰۰ نفره را تسهيل كنند ده ها هزار نفر را در معرض خطر بالقوه قرار مى دهند و آن را به صورت بالفعل درمى آورند.»* مبنا هميشه جان انسان هابراين اساس و با توجه به شعارى كه هميشه تكرار كرده ايم و پيشگيرى را بر درمان مقدم دانسته ايم به نظر مى رسد تنها راه مؤثر براى رويارويى با بلاياى طبيعى همان مسأله پيشگيرى باشد تا ديگر نيازى به پرداخت هزينه هاى بالاى انسانى و خسارت هاى ساختمانى نباشد.