بی خیال زلزله نشوید

گفتگويي با روزنامه جام جم داشتم كه در روز شنبه گذشته منتشر شد كه در اينجا مي آورم:

بي‌خيال زلزله نشويد
جام جم آنلاين: زلزله هم مثل خيلي از ناخوشايند‌هاي ديگر دنيا، درست وقتي منتظرش نيستي از راه مي‌رسد، بهت‌زده‌ات مي‌كند، مي‌ترساندت و يادت مي‌اندازد كه مرگ چه ساده و نابهنگام مي‌تواند در آغوش بفشاردت و طبيعت چه آسان مي‌تواند در هر عصري انسان‌ها را به زانو درآورد، حتي وقتي پي گمشده‌اي مجهول، نقشه فتح كهكشان‌ها را مي‌كشند يا دل ذره‌ها را مي‌شكافند.
زلزله دوهفته‌پيش تهران هم، گرچه بزرگي آن فقط 4 ريشتر بود و تلفات جاني و مالي نداشت، بيدارمان كرد كه شهرمان را، سست و نااستوار در حريمي ممنوع، روي گسل‌هايي فعال ساخته‌ايم و اگر به فكر نيفتيم دير يا زود در تب ناخوش زمين، زير آوار يا در آغوش مرگ، از خواب خوش خرگوشي مي‌پريم، اما گذشته از آن كه زلزله كابوسي ترسناك براي همه آدم‌ها به حساب مي‌آيد، معمولا موجي از حرف و سخن را هم با خود مي‌آورد كه برخي فقط به شايعه پهلو مي‌زنند، اما حتي بيشتر از زلزله ما را مي‌ترسانند.

اين‌كه كدام پچ‌پچ‌هاي پس از زلزله، 25 مهر امسال راست هستند و كدام دروغ، اين كه آيا لرزش زمين در آن بعدازظهر فقط يك پيش‌لرزه به حساب مي‌آيد و بايد چشم انتظار زلزله‌اي با بزرگي بيشتر باشيم يا نه، اين كه كدام مناطق تهران خطرخيزتر هستند و اين كه چرا هنوز نقشه‌اي جامع از وضعيت گسل‌هاي تهران تهيه نشده است به اضافه چندين پرسش كمتر مطرح شده ديگر در اين زمينه، بهانه گفتگوي ماست با دكتر مهدي زارع، معاون پژوهشي پژوهشگاه زلزله و رئيس مركز پيش‌بيني زلزله كه معتقد است: «نگراني گاهي وقت‌ها چيز بدي نيست.»

زلزله تهران شما را هم ترساند؟

اصلا متوجهش نشدم! در دفترم قدم مي‌زدم و انتهاي جلسه مركز ملي پيش‌بيني زلزله بود و ما درباره آخرين نتايج دستاوردها با هم صحبت مي‌كرديم.

بعد چطور؟ نگران نشديد كه شايد يك پيش‌لرزه باشد؟

مساله زلزله در تهران به هرحال يك مساله مهم در كل كشور است؛ اما از نظر علمي يك زلزله 4 ريشتري نمي‌تواند شاخص پيش نشانگر زلزله‌اي بزرگ‌تر باشد. ما زلزله‌هايي با بزرگي 5 يا بيشتر را زلزله متوسط محسوب مي‌كنيم. در برخي موارد ديده شده است كه وقتي دو زلزله با بزرگي 5 يا بيشتر در فاصله زماني كمي از هم رخ دهند، ممكن است مقدمه وقوع يك زلزله بزرگ‌تر باشد، البته نه در هر زمان و هر مكاني.

اما زلزله‌هاي كمتر از 4 ريشتر معمولا هدف مطالعات پيش‌بيني محسوب نمي‌شوند و حتي نمي‌توان دقيقا گسل مسببش را تشخيص داد.

ولي شما اعلام كرديد گسل مسبب زلزله، گسل جنوب شرق تهران بوده است.

بله. من گفتم احتمالا! نمي‌توان مطمئن بود. زلزله پديده‌اي تصادفي و در عين حال تعييني است پس قابل پيش‌بيني است. يعني از يك سو بايد در آينده اين توانايي را پيدا كنيم كه با يك‌سري محاسبات زماني، وقوع زلزله را حدس بزنيم و از سوي ديگر حتي اگر بتوانيم زمان وقوعش را حدس بزنيم ممكن است با وجود محاسبات ما درحدود زماني كه برآورد كرده‌ايم رخ دهد يا ندهد.

زلزله‌هاي شديد با بزرگي 6 يا 7 را هم نمي‌توانيم پيش‌بيني كنيم؟

الان هيچ‌كس نمي‌تواند پيش‌بيني كند، اما بايد درباره‌اش كار كنيم.

شنيده‌ام در برخي كشورهاي پيشرفته‌تر از نظر علمي، مي‌توان زلزله را كمي پيش از وقوعش حدس زد. اين صحت دارد؟

در بعضي از كشورها مثل آمريكا، سال هاست درباره اين مساله در حال تحقيق هستند. آنها بيش از 24 سال است كه در كاليفرنيا مشغول مطالعه‌اند، اما ادعاي پيش‌بيني زلزله را ندارند.

بعد از زلزله بم كه توجه جهاني را برانگيخت، ما مطالعاتي را براي پيش‌بيني زلزله آغاز كرديم. ما در چند سال گذشته 4 پروژه تحقيقاتي در اين زمينه داشته‌ايم و زمينه را فراهم كرده‌ايم.

پيش نشانگرهاي زلزله‌هاي بزرگ چه هستند؟

كميسيون پيشگيري از زلزله انجمن بين‌المللي زلزله‌شناسي و فيزيك درون زمين IASEI تغييرات گاز رادون و تغييرات سطح آب زيرزميني را به عنوان نشانگر‌هاي اصلي معرفي مي‌كنند. يك‌سري هم نشانگرهاي غيرشناخته‌شده ولي گزارش شده‌اي در اين زمينه وجود دارد مثل تغييرات الكترومغناطيسي و... .

فرضيه‌هايي وجود دارد كه بر اساس آنها تغييرات وضع هوا يا چگونگي قرار گرفتن ماه نسبت به زمين هم در بروز زلزله موثر است، شما تا چه حد اين فرضيه‌ها را قبول داريد؟

برخي به اين مسائل معتقدند، اما انجمن بين‌المللي زلزله‌شناسي و فيزيك درون زمين به اين مسائل نپرداخته است. گاهي ممكن است نوعي همزماني تصادفي بين دو واقعه رخ دهد و مردم را به اين نتيجه برساند كه احتمالا بين آنها ارتباطي هست، در حالي كه واقعا به هم ربطي نداشته باشند.

تهران چند گسل فعال دارد؟

معروف‌ترين گسل‌هاي تهران، گسل شمال تهران، ايوانكي در جنوب‌شرقي تهران، ري و كهريزك در منتهي‌‌اليه جنوب تهران و شرق تهران و حوالي بهشت زهراست. گسل‌هاي كوچك فرعي هم تعدادشان كم نيست.

قبول داريد كه از آخرين بررسي‌ها درباره وضعيت گسل‌هاي تهران زمان درازي گذشته است؟

يك دوره كامل مطالعات در اين زمينه، نياز به سرمايه‌گذاري كلان دارد كه در ايران يا انجام نشده يا بسيار محدود بوده است. اما پژوهشگران در اين مدت بيكار نبوده‌اند و از هر فرصتي براي مطالعه بيشتر وضعيت گسل‌ها استفاده كرده‌اند.

به هر حال پژوهش‌هاي علمي براي شناسايي همه گسل‌هاي تهران و موقعيت سازه‌ها نسبت به آنها كامل نيست و اين خطرناك به نظر مي‌رسد.

دليل نمي‌شود اگر سازه‌اي روي گسل ساخته ‌شده باشد، حتما وضعيتش خطرناك باشد. شايد آن گسل اصلا لرزه زا نباشد و مهم به حساب نيايد.

ولي پژوهش‌ها هنوز در تشخيص انواع گسل‌ها و موقعيت دقيق برخي از آنها ناقص است. شايعاتي وجود دارند كه مي‌گويند گسلي مهم از زير بازار بزرگ تهران مي‌گذرد و موسسه ژئوفيزيك، سازمان انرژي اتمي، منابع تامين آب تهران و حتي برج ميلاد روي گسل قرار دارند.

مهم اين است كه در طراحي يك سازه پارامتر‌هاي لازم براي در امان ماندن از زلزله وجود دارند. در مورد برج ميلاد مي‌دانم كه مطالعات خوبي درباره‌اش صورت گرفته است.

مكان‌هاي ديگري كه نام بردم چه وضعيتي دارند؟

در شهري كه حتي بارش تگرگ يا برف ممكن است رفت و آمد را مختل كند يا ساختماني بدون وقوع زلزله فرو مي‌ريزد طبيعي است كه از فكر كردن به زلزله‌اش نگران مي‌شوماينها كه گفتيد خيلي‌هايشان در محدوده مركزي شهر تهران هستند، ولي حتي اگر روي گسل هم نباشند معنايش صد در صد ايمن بودنشان نيست. مساله اين است كه در ساخت سازه‌هاي حساس و مهم بايد استاندارد‌ها رعايت شده باشند.

اما تاريخ ساخت اين سازه‌ها نشان مي‌دهد در آن زمان مطالعات ژئوفيزيكي پيش از ساخت انجام نشده است. اين طور نيست؟

من مي‌گويم شيوه درست اين است كه اگر مي‌گويند گسل شمال تهران خطرناك است، اجازه ساخته شدن برج‌هاي بلند و مجتمع‌هاي مسكوني را در شمال تهران ندهيم در حالي كه اين اتفاق افتاده است و روي زون اصلي گسل ساختمان‌سازي شده است. جنوب تهران هم مناطق خطرناكي دارد كه روي گسل ساختمان ساخته‌اند.

مركز تهران چه وضعيتي دارد؟

مركز تهران روي گسل مهمي نيست، اما مساله اين است كه اگر گسل‌هاي شمالي و جنوبي تهران بلرزند آيا ساختمان‌هاي مركز تهران و ديگر مناطق كه بر اساس استاندارد‌ها ساخته نشده‌اند، طاقت مي‌آورند؟ مردم ايمن مي‌مانند؟

سال‌ها پيش قرار بود نقشه‌اي كامل و جامع از موقعيت گسل‌هاي خطرناك تهران تهيه شود، اما كساني اجازه اين كار را ندادند. شما هم گمان مي‌كنيد دليلش وحشت از افت قيمت زمين‌هاي گرانقيمت برخي نقاط تهران است ؟

بله. بالاخره يك متر مربع زمين الان در شمال شهر قيمت بالايي دارد.

با اين وضعيت،‌ پيش‌بيني مي‌كنيد در آينده موفق شويد نقشه‌اي اين چنيني تهيه كنيد؟

جزو طرح‌هايمان هست، پيشنهادش را هم داده‌ايم، اما انجام چنين طرح‌هايي نيازمند صرف هزينه است و تا زماني كه هزينه نشود، پژوهش‌ها جامع و كامل نيستند و گرچه اطلاعاتي را اضافه مي‌كنند، اما سطح علمي‌مان را چندان در اين زمينه بالا نمي‌برند.

هر زلزله‌اي يك دوره بازگشت دارد، گفته مي‌شود دوره بازگشت زلزله‌اي با بزرگي بالاتر از 5 ريشتر در تهران به تاخير افتاده است. اين موضوع را قبول داريد؟

زلزله بزرگ قبلي در گسل شمال تهران 3 هزار سال پيش رخ داده است، اما هنوز دوره بازگشتش مشخص نيست. در جنوب تهران هم 3 زلزله تاريخي در منطقه ري داريم، اما دوره بازگشت آنها مشخص نيست. پس چه كسي مي‌تواند بگويد زمان آمدن اين زلزله‌ها دقيقا كي است؟ به تاخير افتاده‌اند يا هنوز وقتشان نرسيده است؟

رسيدن به اين اطلاعات نياز به پژوهش دارد و پژوهش بودجه مي‌خواهد. گاهي هزينه انجام يك آزمايش به 50 تا 100 ميليون تومان مي‌رسد. ما بارها در سال‌هاي 78، 82،‌84 و 86 از وزارت علوم و سازمان‌هاي ديگر براي دريافت بودجه براي چنين پژوهش‌هايي پروپوزال داده‌ايم، اما خبري از بودجه نبوده است.

از نگاه يك فرد علمي، به نظرتان تهران به عنوان شهري كه روي چند گسل لرزه‌خيز قرار دارد، ‌چقدر آمادگي رويارويي با بحران را دارد؟

در شهري كه حتي بارش تگرگ يا برف ممكن است رفت و آمد را تا ساعت‌هاي متمادي مختل كند يا در نقاطي از آن رانش زمين ديده مي‌شود يا ساختماني بدون وقوع زلزله فرو مي‌ريزد، طبيعي است كه از فكر كردن به زلزله‌اش نگران مي‌شوم و حس مي‌كنم زلزله يك فاجعه انساني به وجود مي‌آورد.

از نظر ما زلزله اخير تهران محاسني هم داشت مثلا جاي مطالعه بيشتر درباره گسل مسببش را براي زلزله‌شناسان باز كرد. ضمن آن كه سطح نگراني‌هاي منطقي مردم را درباره زلزله افزايش داد و آنها را ياد لرزه‌خيزي تهران و توجه بيشتر به اصول ايمني در اين زمينه انداخت.

مريم يوشي‌زاده