در ساعت ۱۴:۴۶ روز جمعه ۱۱ مارس ۲۰۱۱- ۲۰ اسفند ۸۹- به وقت محلی (۹:۱۶ صبح به وقت تهران) زمینلرزه ای با بزرگای ۸.۹ در ۱۲۵ کیلومتری شرق ساحل هونشو ژاپن و ۳۸۰ کیلومتری توکیو بخش های وسیعی از ژاپن و قسمتهایی از شرق چین و روسیه را به لرزه درآورد.ژرفای کانونی زلزله حدود ۲۵ کیلومتر و سازوکار آن فشاری با یک صفحه کاملا نزذیک به قایم بوده است. این رویداد تا هفت ساعت پس از رخداد -ساعت حدود ۴ بعد از ظهر جمعه به وقت تهران -با ۶۰ نفر کشته -تایید شده-همراه بوده است و ضمنا حدود ۲۰۰ نفر ناپدید گزارش شده اند. دولت ژاپن پس از وقوع این زلزله در پهنه زلزله زده اعلام وضع فوق العاده کرد و سامانه های حمل و نقل - مترو، کشتی رانی، و قطارهای سریع السیر شینکانسن - فعالیت خود را در سندایی و توکیو در ساعات اولیه پس از رخداد متوقف کردند. در سندایی سامانه های ارتباطی موبایل و همچنین فعالیت ۴ نیروگاه هسته ای متوقف شد. شش مورد آتش سوزی در ساعت های اولیه از پهنه رومرکز مهلرزه ای گزارش شد که یکی مربوط پالایشگاهی در نزدیکی توکیو بود. امواج سونامی حاصل از رخداد زلزله تقریبا به تمام کشور های حاشیه اقیانوس آرام -از فیلیپین تا اندونزی، نیوزیلند، کالیفرنیا و هاوایی در آمریکا و … -رسید. آژیر هشدار سونامی از ژاپن تا مناطق ساحلی تمامی کشور های اقیاوس آرام به مردم هشدار داد تا ساحل را ترک کنند. از آنجا که سرعت امواج حاصل از سونامی حدود ۹۵۰ کیلومتر در ساعت است، بنابراین می توان براورد نمود که امواج حاصل از سونامی حدود ۸ دقیقه طول کشیده تا به نزدیکترین نقطه ساحل سندایی - در غرب کانون زلزله - برسد، بنابراین سامانه های هشدار تا حد زیادی توانسته اند جان بسیاری از مردم را نجات دهند.
این زلزله از نظر رده بندی های علمی زلزله شناسی از رده زلزله های بزرگ است : در تقسیم بندی های زلزله شناسی تنها زلزله های با بزرگای بیش از ۸ (بزرگ
great
) نام می گیرند و زلزله با بزرگای ۷ تا ۸ (اصلی
major
) و زلزله با بزرگای ۶ تا ۷ (شدید
strong
) نامیده می شود. بخش مهمی از تلفات و خسارتهای این زلزله به وقوع سونامی پس از رویداد اصلی مربوط است. زلزله ساحل شرقی هونشو-۲۰۱۱- بزرگترین زمینلرزه ثبت شده در تاریخ ژاپن از نظر اندازه بزرگای زمینلرزه است. ژاپن سرزمینی است که با رخداد زمینلرزه های مهم و مخرب شناخته می شود. از تاریخ زمینلرزه های ژاپن می توان از این رویداد های مهم یاد کرد: زلزله اول سپتامبر ۱۹۲۳ کانتو ژاپن، که با خسارت و آتش سوزی وسیع در شهر توکیو همراه بود و موجب ۱۰۵ هزار نفر کشته شد و زمینلرزه ۱۷ ژانویه ۱۹۹۵ کوبه- هانشین - با بزرگای ۶.۹ که با بیش از ۶۴۰۰ نفر تلفات همراه بود. ضمنا هم از نظر اندازه و هم رخداد سونامی پس از وقوع زلزله، زمینلرزه ۱۱ مارس ۲۰۱۱ با زمینلرزه ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ - پنجم دیماه ۱۳۸۳- سوماترا در شرق اندوزی قابل مقایسه است. در آن زلزله متاسفانه بیش از ۳۰۰ هزار نفر در اندونزی و کشور های حوزه اقیانوس هند کشته شدند و دبیرکل سازمان ملل وقوع زلزله و سونامی ۲۰۰۴ اندونزی را بزرگترین فاجعه طبیعی قرن نامید.
اینکه به لحاظ زمینشناسی و زمینساختی چرا چنین زمینلرزه هایی رخ می دهند و چرا اساسا ژاپن سرزمینی بسیار لرزه خیز است، پاسخ را باید موقعیت این کشور جستجو کرد: ژاپن در محدوده فرورانش ورقه اقیانوس آرام به زیر ورقه زمیساختی اورازیا واقع است. به این ترتیب که به دلیل بازشدگی در رشته کوه میان اقیانوسی وسط اقیانوس آرام، پوسته اقیانوسی در حال ایجاد و گسترش در پهنه میانی اقیانوس آرام و در نتیجه رانده شدن بخشهای قدیمی تر پوسته اقیانوسی به سوی شرق و غرب و فشار آوردن به حاشیه های ساحلی اطراف این اقیانوس است. در نهایت این پوسته اقیانوسی در حال رانده شدن به سوی کناره های اقیانوس آرام به زیر پوسته قاره ای در محدوده خشکی های اطراف این اقیانوس پهناور فرو می رود. دلیل فرورانش عمدتا وزن سنگین تر پوسته اقیانوسی است و اینکه ضخامت پوسته اقیانوسی بین ۶ تا ۸ کیلومتر است. در حالی که یوسته قاره ای سبکتر ولی ضخامتی متغییر - تا حداکثر حدود۷۰ کیلومتر - دارد. این وضع موجب می شود که در محدوده پیرامون اقیانوس آرام - پاسیفیک - محدوده ای بسیار فعال از نظر وقوع زلزله و آتشفشان به نام حلقه آتش (ring of fire) وجود داشته باشد. این توضیح مختصر را می توان به طور عمومی به عنوان دلیل وجود مرز فعال زمینساختی و زمینشناختی پیرامون اقیانوس آرام - از آمریکای شمالی گرفته تا آمریکای مرکزی و جنوبی در غرب تا روسیه، ژاپن و فیلیپین، اندونزی و نیوزیلند در شرق- بیان نمود.
در پهنه رومرکزی زلزله ۱۱ مارس، دو روز قبل، در چهارشنبه ۹ مارس- ۱۸ اسفند ۸۹- زمینلرزه ای با بزرگای ۷.۲ در ساعت ۷:۴۵ بامداد به وقت محلی روی داد که با تلفات یا سونامی همراه نشد ولی اکنون که زمینلرزه با بزرگای ۸.۹ رخ داده است می توان استنتاج نمود که زمینلرزه چهارشنبه ۹ مارس پیشلرزه زمینلرزه ۱۱ مارس بوده است. بنابراین گرچه این رویداد پیش بینی نشد، ولی اطلاعات مهمی اکنون برای بررسی های علمی پیش بینی زلزله در اختیار پژوهشگران سراسر جهان قرار گرفته است و قطعا هم پژوهشگران ایرانی و هم سایر زلزله شناسان در سایر کشور های جهان از این نظر توجه ویژه ای به این رویداد خواهند نمود: با نگاهی به توالی رخداد زلزله ها از چهارشنبه ۹ مارس به بعد در پهنه رومرکزی زلزله ساحل شرقی هونشو می توان اطلاعات جالبی به دست آورد. زمینلرزه بامداد ۹ مارس ۲۰۱۱ با بزرگای ۷.۲ با وقوع سه پسلرزه شدید - با بزرگای ۶ - و چهارده پسلرزه متوسط، با بزرگای بین ۵ و ۶، در همان روز همراه بود. سپس در روز پنج شنبه ۱۰ مارس -۱۹ اسفند - ۵ پسلرزه با بزرگای متوسط - بین ۵ تا ۶ - رخ داد. در نهایت در روز جمعه ۱۱ مارس -۲۰ اسفند- زمینلرزه اصلی بازرگای ۸.۹ در همان پهنه رومرکزی روی داد. تا شش ساعت اول پس از رخداد زلزله ۱۱ مارس، پانزده پسلرزه با بزرگای بیش از ۶ در پهنه رومرکزی رخ داده که یکی از آنها بیست و نه دقیقه پس از رویداد لرزه اصلی، بزرگای ۶.۸ و دیگری در ۳۵ دقیقه پس از لرزه اصلی بزرگای ۷.۱ داشته است. بنابر این زلزله ۱۱ مارس ۲۰۱۱ ساحل شرقی هونشو از دید رخداد خوشه های زلزله ها، اتفاقی مهم و قابل توجه ویژه است که این کار هم اکنون توسط پژوهشگران در حال انجام است.
حال برای هموطنان نگارنده این سوال مطرح می شود که چرا زلزله ۲۰۰۴ سوماترا بیش از ۳۰۰ هزار کشته به جای گذاشت و چرا تلفات زلزله مارس ۲۰۱۱ ژاپن به نسبه کمتر گزارش شده است. واقعیت را در سه نکته باید جستجو کرد. اولا زلزله ۲۰۰۴ اندونزی موجب سونامی شد که بلندی امواج آب حمله ور به سوی ساحل به حدود سی متر یا بیشتر - حدود سه برابر بلندی امواج حاصل از این زلزله ژاپن- رسید، بنابراین انتظار خسارت و تلفات بیشتر در زلزله ۲۰۰۴ می تواند منطقی تلقی شود. نکته دوم آن است که ژاپن کشوری صنعتی و توسعه یافته و با بک سامانه کاملا مجهز هشدار سریع زلزله و سونامی است (اساسا این سامانه ها در ابتدا در ژاپن طراحی و ایجاد شده اند)، بنابر این ژاپن از هرجهت به لحاظ پیشرفته بودن و تجهیز به فناوری نوین خود از پیشروان این عرصه است و وضع آن قابل مقایسه به کشور های اکثر فقیر وتوسعه نیافته یا در حال توسعه جنوب آسیا نیست و همانطور که در ابتدای این یادداشت آمد مردم ساکن در سواحل سندایی حداقل هشت دقیقه فرصت داشته اند تا قبل از رسیدن اولین امواج حمله ور آب حاصل از سونامی، ساحل را با شنیدن آژیر سامانه های کاملا مجهز هشدار سونامی ترک کنند. دلیل سوم نیز آن است که تمرکز جمعیت در معرض ریسک زلزله و سونامی در منطقه رومرکزی و سواحل در معرض خرابی ها و تخریب حاصل از سونامی، در ژاپن و کشور های حاشیه اقیانوس هند قابل مقایسه نیست: منطقه جنوب آسیا مهمترین تمرکز جمعیتی در دنیا ست، در حالی که زلزله اخیر از نظر کانون در نزدیکی ژاپن واقع بود که کل جمعیت آن در پایان ۲۰۱۰ حدود ۱۲۷ میلیون نفر بوده است (و الزاما همه این جمعیت در معرض خسارت و خرابی حاصل از زلزله و سونامی زلزله مارس ۲۰۱۱ نبوده اند).
در ساعات اولیه پس از رخداد سازمانهای جستجو، نجات و امداد در تمامی کشور هایی که سابقه سوانح طبیعی - به ویژه زلزله - داشته اند، از آمریکا و انگلیس گرفته تا ایران، ترکیه، اندونزی و نیوزیلند به حال آماده باش در آمده و در حال اعزام تیمهای کمک به ژاپن برای بررسی موضوع و کمک به سازمانهای زیربط در ژاپن هستند.
به هر حال زلزله ۱۱ مارس ۲۰۱۱ از هر جهت - جه جنبه های علمی و فنی و چه از نظر اجتماعی، روانی و همچنین مدیریتی و اجرایی - حاوی درسهای مهمی است که باید بیاموزیم. اتفاق طبیعی مهمی رخ داده است و اهمیت آن جهانی است. مساله، فقط مساله ژاپن نیست. همگی باید به کمک زلزله زدگان ژاپن بشتابیم و همزمان این رویداد را بررسی کنیم و از آن بیاموزیم.
